“Twórca polskiej szkoły cybernetycznej Marian Mazur wyróżnił trzy wielkie dziedziny ludzkiego poznania: sztukę, filozofię i naukę. Różnią się one od siebie relacjami wobec twierdzeń i procedur dowodowych, co pokazuje tablica 1. Te właśnie relacje łączą je w pewien system ludzkiego poznania.

Dziedzina	Twierdzenia	Procedury dowodowe
Sztuka	nie zawiera	nie zawiera
Filozofia	zawiera	nie zawiera
Nauka	zawiera	zawiera

Tablica 1. Zintegrowany system ludzkiego poznania

Sztuka jest najstarszą dziedziną ludzkiego poznania, nie zawiera ona żadnych twierdzeń ani procedur dowodowych. Filozofia jest młodsza niż sztuka, zawiera ona twierdzenia, natomiast nie zawiera procedur dowodowych – zamiast nich występuje w niej powoływanie się na autorytety. Najmłodszą historycznie dziedziną ludzkiego poznania jest nauka, która zawiera twierdzenia i procedury dowodowe. M. Mazur podkreślał, że w nauce występują tylko twierdzenia i procedury dowodowe, tam zaś gdzie zaczynają się autorytety kończy się nauka i zaczyna filozofia.

Mazurowskie rozróżnienie sztuki, filozofii i nauki wymaga pewnego komentarza. Skoro nauka zawiera tylko twierdzenia i procedury dowodowe, to zrozumiale jest, że poznanie naukowe jest w stosunku do filozofii i sztuki ograniczone, gdyż dotyczy tylko tego, co na danym etapie rozwoju można udowodnić. To oczywiście nie wystarczy wielu ludziom (w tym również samym naukowcom), dlatego sięgają oni po wiedzę, której nie da się udowodnić, jeżeli ta wiedza będzie wyrażona w formie twierdzeń równie ścisłych jak naukowe, wówczas będzie to filozofia. Twierdzenia filozoficzne mogą być traktowane jako poglądy głoszone przez ich autorów lub zwolenników, przy czym autorytet autorów ma tu duże znaczenie. Filozofia jest metadziedziną w stosunku do nauki, może ją wyprzedzać i inspirować, każdy naukowiec zakłada jakieś twierdzenia filozoficzne, które traktuje jako pewniki. Niektóre twierdzenia filozoficzne mogą zostać udowodnione i wówczas stają się one elementem nauki, przestając być poglądami, które można przyjmować jako prawdziwe lub nie.

Podobnie jak poznanie naukowe również poznanie filozoficzne może nie wystarczyć wielu ludziom, gdyż jest ono ograniczone do tego, co można
wyrazić w formie pojęć i zdań logicznych. Dlatego też ludzie od wieków sięgali po sztukę jako narzędzie poznania o wiele szerszego i głębszego niż poznanie naukowe czy nawet filozoficzne, gdyż nie jest ono ograniczone formalnymi wymogami ścisłości filozoficznej czy naukowej, ani też koniecznością przeprowadzania procedur dowodowych, których nikt od artystów nie wymaga, przedstawiają oni tylko swoją wizję rzeczywistości. Sztuka jest metadziedziną poznania w stosunku do filozofii – i oczywiście również nauki – inspirując do bardziej ścisłego poznawania świata. Język literacki, który jest elementem sztuki – literatury pięknej – funkcjonuje również w filozofii i nauce, w których nie da się uniknąć stosowania słów zaczerpniętych z tzw. mowy potocznej.”

Fragment maszynopisu z wykładu wygłoszonego na konferencji w Rychłocicach w 2003 roku przez Józefa Kosseckiego pod tytułem INTEGRACJA NAUKI I CAŁEGO LUDZKIEGO POZNANIA

Fragmenty w których bezpośrednio mowa o szczepionkach:

…Wiedza o indywidu­alnym profilu genetycznym mogłaby być również użyta jako wskazówka przy doborze bezpiecznych i skutecznych leków lub szczepionek; tymi zagad­nieniami zajmuje się farmakogenomika.

i drugi:

Projekt HapMap realizują wspólnie naukowcy ze Stanów Zjednoczonych, Kanady, Chin, Japonii, Nigerii i Wielkiej Brytanii w celu zidentyfikowania genów związanych z chorobami ludzkimi oraz z różnymi odpowiedziami na stosowane farmaceutyki. Wynik ich pracy, jakim jest mapa haplo typów (HapMap – ang. haplotype map) genomu ludzkiego ma być potężnym źródłem, które po może określić czynniki genetyczne odpowiedzialne za zróżnicowaną wrażliwość ludzi na czynnik środowiskowe, różną podatność na infekcje oraz różne reakcje (pozytywne lub negatywne) na lek i szczepionki.

i trzeci

39. Rozwój techniki rekombinacji DNA, wysoko wydajnych badań

…Poznanie tych technik jest ważne z wielu względów. 1. Daje możliwość racjonalnego podejścia do zrozumienia molekularnych podstaw chorób (np. rodzinna hipercholesterolemia, niedokrwistość sierpowata, talasemie, mukowiscydoza, dystrofia mięśniowa). 2. Stosując technikę rekombinacji DNA, można wytwarzać pod dostatkiem ludzkie białka dla potrzeb leczniczych (np. insulina, hormon wzrostu, aktywator plazminogenu). 3. Można w ten sposób uzyskać białka do szczepionek (np. zapalenia wątroby typu B i do testów diagnostycznych (np. test do wykrywania AIDS). 4. Technika rekombinacji DNA jest stosowana w diagnostyce już rozwiniętych chorób i w przewidywaniu ryzyka rozwoju określonej choroby…

Przy okazji mowy o technice rekombinacji warto zapoznać się z wywiadem ze Stefanem Lanka na temat błędów metodologicznych w izolowaniu wirusów.

i czwarty:

Określone białka mogą być wytwarzane do celów badawczych i diagnostycznych

(…) 2. Może dostarczać materiału ludzkiego (np. insuliny, hormonu wzrostu). Korzyści w obu przypadkach są oczywiste. Chociaż podstawowym celem jest dostarczenie produktów, na ogół białek, wykorzystywanych w lecznictwie (insulina) lub diagnostyce (test do wykrywania AIDS) chorób ludzi i zwierząt, albo też w celach prewencyjnych (szczepionka przeciwko wirusowi zapalenia wątroby B), to jednak możliwe są także inne zastosowania, mające znaczenie rynkowe, zwłaszcza w rolnictwie. Przykładem są próby uzyskania, dzięki inżynierii genetycznej, roślin, które są bardziej odporne na suszę lub ekstremalne temperatury, wydajniej asymilują azot lub które wytwarzają nasiona zawierające komplet niezbędnych aminokwasów (ryż, pszenica, kukurydza itp.).

Podręczniki medyczne o szczepionkach

Podręczniki medyczne o szczepionkach

Fragmenty w których bezpośrednio mowa o szczepionkach:

Brak

 

 

Podręczniki medyczne o szczepionkach

Fragmenty w których bezpośrednio mowa o szczepionkach:

Brak

Podręczniki medyczne o szczepionkach

Fragmenty w których bezpośrednio mowa o szczepionkach:

Brak

Szczepienie. Termin ogólny dotyczący uczulenia przeciw chorobom zakaźnym, wstępnie wywodzący się z immunizacji przeciw ospie, z zastosowaniem wirusa krowianki (vaccinia).

[Link do książki z 1904 opisującej pierwsze przeszło 100 lat początków szczepień –  O krzyczącej niedorzeczności i strasznej szkodliwości szczepienia ospy – Wincenty Pixa – admin]

Rozdział 18. SZCZEPIENIA – [Właściwy rozdział omawiający szczepienia]

Cały rozdział zawiera 15 stron [co? jak? dlaczego?] i można go zobaczyć TUTAJ

“STRESZCZENIE – Rozdział 18

• Szczepienia to zastosowanie praktyczne dla ludzkiego zdrowia podstawowych znanych zasad z zakresu immunologii.
• Odporność nabyta i zdolność limfocytów do zapamiętywania antygenów drobnoustrojowych są podstawą szczepień. Wakcynacja jest rozumiana jako czynne uodpornianie.
• Jako szczepionki stosowany jest szeroki zakres preparatów antygenowych: od pełnych (całych) komórek drobnoustrojów do prostych peptydów i cukrów. Szczepionki z drobnoustrojów żywych i inaktywowanych różnią się istotnie; szczepionki z żywych drobnoustrojów są bardziej skuteczne.
• Adiuwanty wzmagają wytwarzanie przeciwciał i są zazwyczaj stosowane w szczepionkach z drobnoustrojów inaktywowanych. Ich działanie polega na zagęszczeniu antygenu we właściwym miejscu w uodpornianym organizmie lub indukcji cytokin.
• Większość szczepionek jest podawana poprzez iniekcję; badane są inne drogi uodporniania.
• Skuteczność działania szczepionek powinna być okresowo sprawdzana.
• W wakcynologii nadrzędnym zagadnieniem jest bezpieczeństwo. Kontrowersje odnośnie do stosowania szczepionki MMR były przyczyną epidemii odry.
• Szczepionki ogólnie stosowane mają różny wskaźnik skuteczności. Pewne szczepionki są zarezerwowane dla określonych grup (grup ryzyka) ludzi. Szczepionki przeciw zakażeniom pasożytniczym i niektórym innym są w fazie eksperymentalnej.
• Immunizacja bierna może być stosowana jako ratująca życie. Bezpośrednie podawanie przeciwciał odgrywa rolę w szczególnych sytuacjach, np. gdy w krwiobiegu znajduje się toksyna tężcowa.
• Immunoterapia nieswoista pobudza aktywność immunologiczną. W określonych warunkach można w celu nieswoistej immunizacji zastosować cytokiny.
• Nieswoista immunoterapia może pobudzić aktywność immunologiczną. Immunizacja nieswoista, np. z użyciem cytokin, może być przydatna w wybranych sytuacjach.
• Immunizacja przeciwko różnym czynnikom niezakaźnym jest w trakcie badań. Rekombinacyjna technologia DNA będzie prawdopodobnie stanowić podstawę do następnej generacji szczepionek.”

 

Fragmenty w których wspomniane jest o szczepionkach, pominięte zostały miejsca w których na przykład autorzy mówią, że nie ma na coś szczepionek, o nadziejach względem szczepionek, albo prowadzone są prace nad jakąś szczepionką:

 

Rozdział 1. WPROWADZENIE DO UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO

“SZCZEPIENIE ZALEŻY OD SWOISTOŚCI I PAMIĘCI ODPORNOŚCI NABYTEJ
Największym sukcesem badań immunologicznych było zastosowanie szczepień (zob. rozdział 18), które opierają się na kluczowych elementach odporności nabytej, mianowicie swoistości i pamięci. Komórki pamięci pozwalają układowi immunologicznemu podjąć znacznie silniejszą odpowiedź na powtórne spotkanie antygenu. W porównaniu z odpowiedzią pierwotną odpowiedź wtórna:
• pojawia się wcześniej;
• jest efektywniejsza.
Celem wytwarzania szczepionki jest zmiana patogenu oraz jego toksyn w taki sposób, że stają się nieszkodliwe bez utraty antygenowości. Jest to możliwe, ponieważ przeciwciała i komórki T rozpoznają poszczególne części antygenu (epitopy), a nie całe organizmy czy toksyny. Weźmy np. szczepienie przeciw tężcowi. Bakteria tężca wytwarza toksynę, która działa na receptory, powodując tężcowy skurcz mięśnia. Toksyna może być tak zmodyfikowana przez działanie formaliny, że zachowuje epitopy, ale traci toksyczność. W rezultacie cząsteczka (znana jako toksoid) jest używana jako szczepionka (ryc. 1.16). Całe czynniki infekcyjne, takie jak wirusy polio, mogą być osłabione (atenuowane) tak, że zachowują swoją antygenowość, ale tracą patogenność.”

Drugi fragment w tym rozdziale:

“Myślenie krytyczne: Swoistość i pamięć w szczepieniu (zob. wyjaśnienia, s. 493)
Zalecane programy szczepień przeciw różnym chorobom są uderzająco różne. Dwa przykłady podano w tabeli. W odniesieniu do tężca szczepionka jest zmodyfikowaną formą toksyny uwalnianej przez bakterie tężca. Szczepionka przeciw grypie jest albo osłabionym niepatogennym wariantem wirusa, podanym donosowo, albo preparatem zabitych wirusów, podawanym doskórnie. Obie szczepionki indukują przeciwciała swoiste dla indukujących antygenów.

Programy szczepienia przeciw tężcowi i grypie A

Patogen	Rodzaj szczepionki	Polecany dla	Szczepienie	Skuteczność (%)
tężec	toksoid	każdego	co 10 lat	100
grypa A	atenuowany wirus	pracownicy służby zdrowia i ludzie starsi	corocznie	zmienna, 0-90

1. Dlaczego konieczne jest szczepienie przeciw tężcowi tylko co 10 lat, chociaż przeciwciała przeciw tężcowi znikają z krążenia w ciągu roku?

2. Dlaczego szczepionka przeciw tężcowi jest zawsze skutecz­na, a szczepionka przeciw grypie ochrania nie zawsze?

3. Dlaczego szczepionka przeciw tężcowi jest zalecana każdemu, a przeciw grypie – tylko ograniczonej grupie osób z grupy ryzyka, nawet gdy grypa jest chorobą rozpowszechnioną znacznie bardziej niż tężec.”

Rozdział 3. PRZECIWCIAŁA

“Niedobory drogi końcowej predysponują do zakażeń bakteryjnych Gram-ujemnych
Niedobory któregokolwiek ze składników końcowych (C5, C6, C7, C8 lub C9) sprzyjają zakażeniom bakteriami Gram-ujemnymi, szczególnie z rodzaju Neisseria. Ten rodzaj zawiera meningokoki odpowiedzialne za meningokokowe zapalenie opon i gonokoki odpowiedzialne za rzeżączkę.

Osoby z deficytami drogi końcowej zwykle cierpią na zapalenie opon. Często jest ono nawracające i towarzyszy mu sepsa. Wszyscy pacjenci z drugim lub trzecim epizodem zakażenia meningokokami bez oczywistej przyczyny powinni być sprawdzeni pod kątem niedoborów dopełniacza, ponieważ profilaktyczna terapia antybiotykowa może ratować życie. Ponadto chorzy z niedoborami składników drogi końcowej winni być intensywnie immunizowani najlepszą z dostępnych szczepionek meningokokowych.”

Drugi fragment w tym rozdziale:

“Niedobór properdyny powoduje ciężkie meningokokowe zapalenie opon

“Properdyna stabilizuje konwertazę C3 drogi alternatywnej, co zwiększa wydajność pętli wzmacniającej. Niedobór properdyny jest dziedziczony z chromosomem X, toteż występuje wyłącznie u płci męskiej. Chłopcy z niedoborem properdyny mają objawy ciężkiego meningokokowego zapalenia opon, często z sepsą. Pierwszy atak często kończy się śmiercią, ale osoby przeżywające zwykle nie mają już nawracających zakażeń, ponieważ nabycie przeciwciał antymeningokokowych umożliwia w razie następnego zetknięcia się z drobnoustrojem odpowiedź na drodze klasycznej. Rozpoznanie jest jednak bardzo ważne, by można było zidentyfikować dotkniętych krewnych, zanim powstaną objawy choroby – podanie im szczepionki meningokokowej i profilaktyka antybiotykowa ochronią ich przed zakażeniem.”

Rozdział 7. PREZENTACJA ANTYGENU

“PREZENTACJA ANTYGENU WPŁYWA NA PRZEBIEG ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ
APC mogą być szybko aktywowane w przebiegli odpowiedzi immunologicznej, np. przez:
• cząstki immunogenne, jak to jest w przypadku komponentów bakterii i wirusów, lub
• antygen w połączeniu z adiuwantem, jak to jest w przypadku szczepionek.
Prezentacja antygenu nie jest procesem jednokierunkowym. Komórki T podczas aktywacji:
• uwalniają cytokiny, takie jak IFNγ i GM-CSF {granulo-cyte-macrophage colony stimulating factor);
• wykazują ekspresję powierzchniową cząsteczek takich jak ligand CD40 (CD40L), ułatwiających prezentację antygenu.”

Drugi fragment w tym rozdziale:

“Układ odpornościowy odpowiada na sygnały informujące o zakażeniu, zanim dojdzie do silnej odpowiedzi na antygeny

W ostatnich latach zwrócono uwagę na to, że APC muszą odpowiadać w sposób adekwatny na zakażenie, jednak nie na wysokie stężenia nieszkodliwych substancji, które mogą występować w otoczeniu.
Aktywacja APC powstaje zwykle w odpowiedzi na zakażenie lub w wyniku ekspozycji na substancje takie jak składniki ścian komórkowych bakterii, które wskazują na trwające zakażenia; ta obserwacja dobrze wyjaśnia potrzebę stosowania adiuwantów, które typowo pozyskuje się z komponentów bakteryjnych.
Adiuwanty są zasadniczo niezbędne w produkcji szczepionek i służą wywołaniu odpowiednio skutecznej odpowiedzi immunologicznej. Koncepcja aktywacji immunologicznej wyłącznie w wyniku odpowiedzi na infekcję (lub adiuwant jako namiastkę zakażenia), a nie w stosunku do innych antygenów, została spopularyzowana jako tzw. hipoteza „zagrożenia” („danger” hypothesis). Ta koncepcja zakłada, że układ immunologiczny tak naprawdę nie odróżnia antygenów własnych od obcych, lecz odpowiada na sygnały wskazujące, że doszło do zakażenia, zanim silnie odpowie na antygeny. Innymi słowy, obce substancje mogą być obojętne lub niewidzialne dla układu immunologicznego, chyba że towarzyszą im „sygnały zagrożenia”, np. związane z zakażeniem. Te sygnały są dostarczane poprzez receptory produktów bakteryjnych obecne na powierzchni APC, takie jak receptory Toll-podobne (TLR, zob. ryc. 6.24).”

Rozdział 8 – WSPÓŁDZIAŁANIE KOMÓREK W WYTWARZANIU PRZECIWCIAŁ

“Wiele adiuwantów zwiększa ilość przeciwciał, ale tylko niektóre z nich mają zdolność do zwiększania powinowactwa przeciwciał. Ponieważ powinowactwo w istotny sposób wpływa na skuteczność biologiczną przeciwciał, IFNγ może stanowić przydatny adiuwant do zastosowania w szczepionkach.”

Rozdział 9. JEDNOJĄDRZASTE FAGOCYTY W ODPORNOŚCI

“Myślenie krytyczne: Rola makrofagów we wstrząsie septycznym (zob. wyjaśnienia, s. 495)
W eksperymentalnym modelu wstrząsu septycznego myszy są zakażane systemowo nieletalnym szczepem prątków, szczepionką Calmette’a-Guerina (BCG). Po 12 dniach myszy są szczepione dootrzewnowo lipopolisacharydem (LPS). Próbki krwi są pobierane w drugiej godzinie, a stan kliniczny jest monitorowany nawet przez 24 godziny. Eksperyment kończy się wcześniej, jeśli myszy wykazują ciężki stan. (…)”

Rozdział 11. REGULACJA ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ

“REGULACJA ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ PRZEZ PRZECIWCIAŁA
Istnieje sprzężenie zwrotne pomiędzy przeciwciałem a odpowiedzią immunologiczną.
Bierne podanie przeciwciała klasy IgM wraz z antygenem swoiście wzmaga odpowiedź na ten antygen, podczas gdy podanie przeciwciała klasy IgG ją hamuje. Pierwotnie opisano to zjawisko, stosując przeciwciała poliklonalne, a następnie potwierdzono z użyciem przeciwciał mono- klonalnych (ryc. 11.4).
Zdolność biernie podanego przeciwciała do wzmagania lub hamowania odpowiedzi immunologicznej pociąga za sobą kliniczne konsekwencje i aplikacje:

• Pewnych szczepionek (przeciw śwince i odrze) nie podaje się zwykle niemowlętom poniżej 1. roku życia. Wynika to z tego, że poziom matczynej IgG utrzymuje się na wysokim poziomie przynajmniej przez 6 miesięcy po urodzeniu. Stąd obecność biernie nabytej IgG mogłaby powodować niedostateczną odpowiedź immunologiczną na szczepienie u dziecka. (…)”

Rozdział 12. ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNE W TKANKACH

“Tolerancja ustna (pokarmowa) lub regionalna odporność w jelicie

(…) Tolerancja nie jest jedyną postacią odporności powstającą po spożyciu antygenów. Szczepienie doustne było znane od 1919 r., kiedy to Besredka zauważył, że można chronić króliki przed śmiertelną czerwonką bakteryjną przez doustną immunizację zabitymi bakteriami Shigella. Atenuowana szczepionka polio wytworzona w latach pięćdziesiątych była również szczepieniem doustnym. W obu przypadkach te szczepionki nie mogłyby być rozpoznane przez układ odpornościowy jako nieszkodliwe antygeny:
• Shigella zawierają antygeny, które aktywują wewnątrz-komórkowy receptor PAMP NOD-1 (zob. ryc. 9.24);
• atenuowana szczepionka polio proliferuje w jelicie i tkance chłonnej i wskutek tego wywołuje pewne uszkodzenie tkankowe.
Jednakże w każdym przypadku szczepionka jest skuteczna, chroniąc gospodarza przed chorobą.

Szczepienie doustne i tolerancja są dwiema stronami tej samej monety
W istocie są to bardzo podobne odpowiedzi – główna różnica leży w metodach ich pomiaru. Antygeny wprowadzone doustnie mają tendencję do wywoływania odpowiedzi immunologicznej, która jest właściwa jelitu i innym powierzchniom śluzówkowym, a mianowicie wytwarzaniu miejscowej IgA i pewnej ilości układowej IgG. Wytwarzanie komórek TH1, a także CTL jest zwykle małe i nie ma odpowiedzi komórkowej. Pomiar wytwarzania IgA może prowadzić do wniosku, że doustne antygeny wywołują odporność. Jednakże jeżeli ocenia się odpowiedź komórkową (proliferację limfocytów wobec antygenu), to można błędnie dojść do wniosku, że u zwierzęcia powstała tolerancja.
Sukces szczepionki polio oceniano przez jej zdolność zapobiegania chorobie wirusowej, dlatego procedurę oznaczono jako „szczepienie“. Za sukces uważana jest też redukcja reakcji autoimmunizacyjnej w EAE (model stwardnienia rozsianego) – procedura, którą nazwano „to-lerancją”. Te wyniki — szczepienie i tolerancja – są więc zaledwie dwiema stronami tej samej monety.”

Rozdział 13. ODPORNOŚĆ PRZECIWWIRUSOWA

“Różne sposoby udziału limfocytów T w odporności przeciwwirusowej
Komórki T pełnią wiele funkcji w odporności przeciwwirusowej:
• niemal cała odpowiedź humoralna jest T-zależna i wymaga obecności limfocytów CD4+ do zmiany klas i dojrzewania powinowactwa przeciwciał;
• ponadto limfocyty CD4+ są niezbędne do indukcji cytotoksycznych limfocytów CD8+, a także pojawienia się i aktywacji makrofagów w miejscu zakażenia wirusowego;
• limfocyty T CD8+ są skuteczne w zapobieganiu reinfekcji (po szczepieniu) takich wirusów, jak wirus grypy i wirus syncytium nabłonka oddechowego (respiratory syncytial virus), jednakże nawet limfocyty T pamięci wymagają czasu do uruchomienia odpowiedzi na zakażającego powtórnie wirusa; z tego powodu przeciwciała odgrywają dominującą rolę przez neutralizowanie atakującego wirusa i ograniczenie zakażenia przez hamowanie rozprzestrzeniania się go na inne tkanki (zob. powyżej).”

Drugi fragment z tego rozdziału:

“WIRUSY WYKSZTAŁCIŁY WIELE SPOSOBÓW UNIKANIA ROZPOZNANIA PRZEZ PRZECIWCIAŁA I LIMFOCYTY T
Najbardziej skutecznymi mechanizmami są latencja wirusa i zmienność antygenowa
Zmienność antygenowa obejmuje mutację białek, które zwykle są celem dla przeciwciał i limfocytów T. Zmienność antygenowa została dobrze udokumentowana w stosunku do ludzkiego wirusa niedoboru odporności (HIV) oraz wirusa choroby pyska i racic; jest ona także odpowiedzialna za antygenowy shift (duża zmiana) i drift (mała zmiana) wirusa grypy (ryc. 13.7). Powstająca odpowiedź humoralna jest skierowana jedynie przeciwko nowo powstałym postaciom wirusa. Powoduje to trudności w wyprodukowaniu w pełni efektywnej, długo działającej szczepionki.”

Rozdział 14. ODPORNOŚĆ PRZECIWBAKTERYJNA I PRZECIWGRZYBICZA

“Rozpoznanie patogenu powoduje powstanie sygnału regulującego odpowiedź zależną od limfocytów

(…) Wiązanie się składowych bakterii z receptorami rozpoznającymi wzorce, np. TLR, doprowadza do powstania miejscowego środowiska bogatego w cytokiny takie, jak IFNy, IL-12 i IL-18, decydujące o różnicowanu się limfocytów T w kierunku przewagi TH1, a nie TH2.
Immunolodzy wykorzystują od dawna taki efekt (nie posiadając wcześniej wiedzy o prawdziwych podstawach molekularnych tych zjawisk), stosując adiuwanty w szcze-pieniach. Słowo „adiuwant” pochodzi z łac. adiuvare – pomagać. Doświadczalnie antygeny rozpuszczalne wywołują silniejszą odpowiedź limfocytów T i B, gdy są podane łącznie ze składnikami bakteryjnymi, które działają jako adiuwanty. Składniki o takich właściwościach wymieniono na ryc. 14.1. Ich działanie jest odzwierciedleniem ewolucji odpowiedzi antygenowo swoistej, do której dochodziło w środowisku tkankowym zawierającym podobne, farmakologicznie czynne komponenty bakteryjne.”

Drugi fragment z tego rozdziału:

“Optymalna aktywacja makrofagów zależy od limfocytów T CD4 TH1
Czynniki wydzielane przez drobnoustroje mogą bezpośrednio aktywować monocyty i osiadłe makrofagi do wydzielania cytokin prozapalnych i w ten sposób inicjować odpowiedź immunologiczną. Jednakże pełna aktywacja, w tym zdolność do zabijania patogenów wewnątrzkomórkowych, wymaga działania IFNy – myszy pozbawione genu dla IFNy są wybitnie podatne na zakażenia; podobnie dzieci z niedoborem IFNy lub niedoborem jednej z cytokin niezbędnych do jego wytwarzania (IL-12, IL-18, IL-23) wykazują znaczną podatność na zakażenia bakteriami wewnątrzkomórkowymi, np. Salmonella spp., prątki w szczepionce BCG i atypowe mikobakterie.”

Trzeci fragment z tego rozdziału:

“ZAKAŻONE KOMÓRKI MOGĄ BYĆ ZABIJANE PRZEZ CYTOTOKSYCZNE LIMFOCYTY T

Myszy pozbawione genu dla antygenów MHC klasy I, przez co nie dochodzi do rozpoznania przez limfocyty T CD8+, są wybitnie podatne na zakażenie M. tuberculosis.
Dowodzi to znaczenia cytotoksycznych limfocytów T w odporności na patogeny wewnątrzkomórkowe. Indukcja takiej odpowiedzi jest ważnym kierunkiem badań nad nowymi szczepionkami przeciwko takim bakteriom jak M. tuberculosis, a także innym drobnoustrojom.”

Czwarty fragment z tego rozdziału:

“„Hipoteza higieniczna”
Kilka grup chorób charakteryzujących się defektem w od-powiedzi immunologicznej stało się bardzo powszechnymi, szczególnie w krajach rozwiniętych. Tu wyróżnia się:
• alergie;
• zapalne choroby przewodu pokarmowego (takie jak choroba Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego);
• choroby autoimmunizacyjne, takie jak stwardnienie rozsiane.
Przyczyn może być wiele, ale hipoteza higieniczna sugeruje, że rosnąca dysregulacja immunologiczna wykazuje współzależność z obniżeniem ekspozycji na drobnoustroje środowiskowe. Obniżona ekspozycja może zależeć od higieny, szczepień i stosowania antybiotyków. Jeżeli takie rozumowanie jest prawidłowe, to rozwiązaniem nie powinno być porzucenie najważniejszych osiągnięć medycyny (higieny, szczepień, antybiotyków), ale raczej identyfikacja czynników środowiskowych, które zostały utracone w związku ze zmianą stylu życia, tak aby mogły zostać zastąpione szczepionkami czy probiotykami.
Jednakże ostatnie badania na modelu zwierzęcym wykazują, że taka współzależność nie zawsze jest prosta – niektóre zakażenia wirusowe (np. grypa i zakażenie wirusem RS) przyczyniają się raczej do zahamowania rozwoju alergii czy astmy.

Niezależnie od przyczyny zapobieganie lub leczenie tych chorób będzie się ogniskowało na:
• równowadze odpowiedzi TH 1/TH2;
• wpływaniu na pulę limfocytów T regulatorowych, które odpowiadają za kontrolę procesów alergicznych i autoimmunizacyjnych.

GRZYBY MOGĄ POWODOWAĆ ZAKAŻENIA ZAGRAŻAJĄCE ŻYCIU
Grzyby są eukariotami z mocną ścianą komórkową bogatą w polisacharydy, takie jak chityna, glukany i mannan.
Spośród 70 000 gatunków grzybów tylko niewielka liczba jest patogenna dla człowieka. Ale ponieważ nie ma jak dotąd odpowiednich szczepionek, a leki przeciwgrzybicze wykazują szereg działań ubocznych, grzyby mogą powodować poważne, a często i zagrażające życiu zakażenia.”

Piąty fragment z tego rozdziału:

“Podstawowe znaczenie w odporności na grzyby ma odpowiedź typu komórkowego

Większość grzybów wykazuje znaczną immunogenność i indukuje silną odpowiedź humoralną i komórkową, która może być wykryta metodami serologicznymi lub w reakcji nadwrażliwości typu opóźnionego (typ IV; zob. rozdział 26).
Analiza badań wskazuje na przewagę ochronnego zna-czenia limfocytów TH1 i aktywacji makrofagów w stosunku do odpowiedzi związanej z przeciwciałami.
Chorzy z niedoborami limfocytów T, a nie z defektem wytwarzania przeciwciał, są bardziej narażeni na uogólnione zakażenia grzybicze; także stężenie przeciwciał, chociaż jest użytecznym narzędziem epidemiologicznym określającym ekspozycję, nie musi korelować z rokowaniem. Niemniej jednak grzyby mogą powodować powstawanie zarówno ochronnych, jak i nieochronnych przeciwciał, które mogą zostać biernie przeniesione przez immunizowaną surowicę, co wykorzystuje się w eksperymentalnych szczepionkach.”

Szósty fragment z tego rozdziału:

“Nowe osiągnięcia immunologii w prewencji leczenia zakażeń grzybiczych

W przeciwieństwie do antybiotyków, wykazujących działanie mikrobobójcze, leki przeciwgrzybiczne, aby być bar-dziej skuteczne, wymagają istotnego współdziałania układu odpornościowego.
Ważnym i obiecującym kierunkiem rozwoju immunoterapii jest zminimalizowanie skutków immunosupresji prowadzącej do wzrostu podatności na zakażenie grzybami przez podawanie cytokin (stosowanie IFNy u chorych z CGD i terapia czynnikiem pobudzającym tworzenie kolonii granulocytów [G-CSF] w celu redukcji neutropenii u chorych z nowotworem). Rozważa się także stosowanie szczepionek opartych na komórkach dendrytycznych do wspierania odpowiedzi TH1.”

Rozdział 16. PIERWOTNE NIEDOBORY ODPORNOŚCI

“Upośledzona funkcja limfocytów T powoduje podatność na zakażenia oportunistyczne

Osoby nie mające limfocytów T lub z ich upośledzoną funkcją są podatne na zakażenia oportunistyczne.
Ponieważ prawidłowa funkcja limfocytów B jest zależna od limfocytów T, więc niedobory limfocytów T prowadzą również do niedoborów humoralnych; wskutek tego zatem dochodzi do złożonych niedoborów odporności, zarówno humoralnych, jak i komórkowych.

W ciężkim złożonym niedoborze odporności (SCID) istnieje niedobór limfocytów i brak grasicy
Najcięższą postacią dziedzicznego niedoboru odporności komórkowej u niemowląt jest ciężki złożony niedobór odporności (SCID), w którego przebiegu we wczesnym okresie życia (w odróżnieniu od XLA) dochodzi do na-wracających zakażeń. U chorych dzieci występują:
• przewlekłe biegunki wywołane przez rotawirusa lub bakteryjne zakażenia przewodu pokarmowego;
• zapalenia płuc, wywołane przez Pneumocystis carinii.

Powszechny drożdżak Candida albicans rozwija się bez przeszkód na błonach śluzowych jamy ustnej i skórze (ryc. 16.7).
Jeżeli dzieci z SCID zostały zaszczepione szczepionkami zawierającymi żywe drobnoustroje, takie jak wirus polio lub prątek Calmette’a-Guerina (BCG, stosowany w szczepieniach przeciw gruźlicy), to umierają z powodu rozsianego zakażenia drobnoustrojem nieszkodliwym dla zdrowych osób.”

Rozdział 17. AIDS I WTÓRNE NIEDOBORY ODPORNOŚCI

“NIEDOBORY ODŻYWIANIA SĄ OGÓLNIE ZWIĄZANE Z USZKODZENIEM ODPOWIEDZI ODPORNOŚCIOWEJ
Związek między odżywianiem a odpornością na zakażenia sugerowano już na podstawie danych historycznych o plagach głodu i epidemii chorób zakaźnych, obserwacji klinicznych i epidemiologicznych.
Ogólnie rzecz ujmując, deficyty odżywiania są związane z uszkodzeniem odpowiedzi odpornościowej. Pięć gałęzi odporności najbardziej dotkniętych przez złe odżywianie to:
• odporność komórkowa;
• funkcja fagocytów;
• układ dopełniacza;
• przeciwciała wydzielnicze;
• synteza cytokin.
W wymiarze światowym deficyty żywieniowe są najczęstszą przyczyną niedoborów odporności.”

Drugi fragment z tego rozdziału:

“Złe odżywianie pod względem białkowo-energetycznym działa niekorzystnie na odporność komórkową i fagocytozę
Złe odżywienie pod względem białkowo-energetycznym (PEM) wiąże się ze znaczną redukcją odporności komórkowej, co objawia się:
• obniżoną liczbą komórek pomocniczych T CD4+;
• obniżonym stosunkiem komórek CD4+/CD8+.
Doświadczenia ze wspólnymi hodowlami wskazują na redukcję pomocy limfocytów T dostępnej dla komórek B.

Odpowiedzi limfoproliferacyjne na mitogeny są obniżone. Niedojrzałość krążących limfocytów T jest odzwierciedlona we wzroście aktywności dezoksynukleotydylotrans- ferazy leukocytów. Obniżona aktywność tymuliny może być podłożem tych zmian w liczbie i funkcji limfocytów T. Jest także redukcja w odpowiedzi przeciwciał wydzielniczej IgA przeciwko powszechnym antygenom szczepionkowym, co może się przyczyniać do większej częstości zakażeń w układzie błon śluzowych.
Również fagocytoza jest obniżona w zespole PEM:
• opsonizacja jest obniżona, głównie z powodu zmniejszenia stężenia różnych składników dopełniacza – C3, C5 i czynnika B;
• pochłanianie drobnoustrojów jest nienaruszone, ale zdolność fagocytów do ich zabijania jest uszkodzona;
• synteza pewnych cytokin, takich jak IL-2 i TNF, jest obniżona.
Również pewne wrodzone mechanizmy podlegają wpływom odżywiania:
• synteza lizozymu jest nieco obniżona;
• większa liczba bakterii wiąże się z komórkami nabłon-kowymi osób niedożywionych;
• gojenie się ran jest wydłużone.
Jest bardzo niewiele danych co do jakości i ilości śluzu wytwarzanego w przypadku PEM.”

Trzeci fragment z tego rozdziału:

“Interwencja pokarmowa może zapobiegać zakażeniom

Istnieją rewelacyjne nowe możliwości interwencji pokarmowej w celu zarówno pierwotnego, jak i wtórnego zapobiegania zakażeniu w grupach wysokiego ryzyka.
Pacjenci hospitalizowani, którzy są niedożywieni, są obciążeni wysokim ryzykiem skomplikowanych zakażeń oportunistycznych. Natomiast formuły odżywcze wzbogacone w niektóre składniki:
• wzmacniają odporność;
• zmniejszają ryzyko powikłań, takich jak posocznica i złe gojenie się ran.
Trzeba pamiętać, że podanie takich dodatków odżywczych, często dożylnie, może narazić pacjenta na zakażenia szpitalne związane ze stosowaniem długotrwale używanych cewników.
U osób starszych infekcja oddechowa jest powszechną przyczyną choroby. Niewielkie ilości mikroelementów poprawiają odpowiedź odpornościową i znacząco obniżają występowanie zakażeń oddechowych i konieczność stosowania antybiotyków. Ponadto u osób, którym podano „suplementy diety”, odpowiedź poszczepienna jest wyższa niż w grupie kontrolnej.

Probiotyki wspierają zdrowie i odporność

Wartość probiotyków została rozpoznana w medycynie zarówno klinicznej, jak i weterynaryjnej. Te „pożądane” bakterie, takie jak Lactobacillus acidopbilus, Lactobacillus casei, ziarenkowce, np. Enterococcus fecium, i bifidobakte- rie są podawane doustnie, by zastąpić i zwiększyć ich udział w mikroflorze jelit. Korzyści dla zdrowia i odporności płyną z:
• „efektu bariery” w jelicie [np. przed alergizacją – przyp. tłum.];
• syntezy bakteriocydyn;
• zmiany miejscowej odpowiedzi odpornościowej przez odwrócenie profilu cytokin w śluzówce jelit [wsparcie osi CD4/TH1 – przyp. tłum.];
• zwiększenia syntezy przeciwciał.”

Czwarty fragment z tego rozdziału:

“Skuteczna szczepionka pozostaje nieosiągniętym celem

Do tej pory odbyły się już testy kliniczne licznych potencjalnych szczepionek HIV lecz większość badaczy zgadza się, że przygotowanie skutecznej szczepionki wymyka się z rąk. Mimo dobrego już zdefiniowania nabytej odpowiedzi odpornościowej współczynniki ochrony przez szczepionkę muszą zostać w pełni określone, a to sprawia, że wysiłki wytworzenia szczepionki mają ciągle tylko wartość empiryczną.
Zachęcające wczesne doniesienia o osobach kilkakrotnie eksponowanych na HIV które nigdy nie zostały zakażone, sugerowały, że nabyta odpowiedź odpornościowa, zwłaszcza swoista dla HIV reakcja komórek T CD8, mogła być odpowiedzialna za wyraźną ochronę; lecz pozostaje to kontrowersyjne.
Szczepionka, która całkowicie zapobiega zakażeniu, winna prawie na pewno pobudzać powstanie szeroko neutralizującej odpowiedzi przeciwciał – to, czego dotychczas nie udało się osiągnąć.”

 

Rozdział 19. TOLERANCJA IMMUNOLOGICZNA

“Odpowiedzi antyidiotypowe mogą być związane z tolerancją
Miejsce wiążące przeciwciało może działać jak antygen i powodować tworzenie „przeciwciał antyidiotypowych”. Przez krzyżowe wiązanie immunoglobulin na komórkach B przeciwciała te mogą blokować zdolność tych komórek do odpowiedzi. Ponieważ u niektórych zwierząt większość przeciwciał wytwarzanych w odpowiedzi na poszczególne antygeny jest nośnikami poszczególnych idiotypów, supresja takich idiotypów przez przeciwciała antyidiotypowe może znacząco zmienić tę odpowiedź. Ten typ tolerancji będzie miał jednak zakres tylko częściowy, ponieważ dotyczy tylko tych komórek B, które są nośnikami określonego idiotypu.
Polimorficzne regiony łańcuchów TCRa i P reprezentują idiotyp komórek T. W zwierzęcych modelach doświadczalnych wykazano, że swoiste komórki regulatorowe, indukowane po szczepieniu autoreaktywnymi komórkami T, peptydami TCR, a nawet DNA kodującym cząsteczki TCR, zapobiegają autoimmunizacji.”

Rozdział 22.  ODPORNOŚĆ  NA  NOWOTWORY

“Szczepienia mogą być użyte do leczenia nowotworów
Jakkolwiek pojęcie „szczepienie” jest typowo używane do wskazania szczepienia profilaktycznego, badacze nowotworów używają go w znaczeniu leczenia kogoś, kto już ma nowotwór, za pomocą czynników, które pobudzają przeciwnowotworową odpowiedź immunologiczną. Liczne programy szczepień są obecnie w trakcie badań (ryc. 22.19).

Idiotypy chłoniaków B stosowano jako szczepionki
W następstwie użycia przeciwciał antyidiotypowych i towarzyszących im ograniczeń omawianych powyżej zastosowano idiotypy chłoniaków B jako szczepionki. W tym badaniu idiotyp pacjenta określa się przez reakcję PCR z tkanki guza, wytwarza się syntetyczny idiotyp skoniugowany z nośnikiem takim jak hemocyjanina i podaje pacjentowi razem z GM-CSF. Próby fazy I i fazy II tego podejścia okazały się obiecujące, a obecnie trwają próby fazy III u pacjentów z chłoniakiem folikularnym B. Ze zrozumiałych względów ten kierunek jest ograniczony do chłoniaków B i podobnych hematologicznych nowotworów złośliwych. Podręczniki medyczne o szczepionkach.”

Drugi fragment z tego rozdziału:

“Wciąż bada się immunizację z użyciem lizatów komórkowych
Immunizacja lizatami komórek nowotworowych (w przeciwieństwie do napromienionych całych komórek) także ma długi rodowód i wciąż jest w trakcie badań. Początkowo badano alogeniczny lizat czerniaka zwany Melacyna®, ale bez istotnych sukcesów. Lizaty autologicznego guza badano u pacjentów z rakiem nerki jak uzupełniające leczenie po nefrektomii. Randomizowane badania ze stosowaniem tych Iizatów wykazały statystycznie istotną korzyść u immunizowanych pacjentów. Producenci tej szczepionki wystąpili obecnie o aprobatę tego postępowania jako standardowego leczenia pacjentów z rakiem nerki. Ta metoda w zasadzie mogłaby być użyta w każdym nowotworze.”

Rozdział 23.  NADWRAŻLIWOŚĆ NATYCHMIASTOWA (TYPU  1)

“Trwają prace nad szczepionkami DNA mającymi zmieniać odpowiedź immunologiczną. Idea immunizacji za pomocą genu kodującego antygen ma
dobrze ugruntowane podstawy. Takie podejście zawiera w sobie potencjał do leczenia alergii, ponieważ wektor DNA może zostać zaprojektowany tak, aby zmieniał odpowiedź immunologiczną. Prokariotyczny DNA zawiera motywy CpG, tak więc gdy zajdzie ekspresja antygenu, będzie ona prowadzić do wywołania odpowiedzi typu TH1.
Doświadczenia ze szczepionkami DNA dały obiecujące wyniki u myszy: uzyskano zarówno indukcję odpowiedzi TH1, jak i kontrolę nad rozwiniętą już odpowiedzią z udziałem IgE. Nie są jednak znane konsekwencje ekspresji alergenu w tkankach osób z alergią. Nie jest również jasne, czy indukcja odpowiedzi TH1 W stosunku do powszechnie występującego alergenu (np. naskórka kota) nie wywoła innych chorób zapalnych.”

Rozdział 26. NADWRAŻLIWOŚĆ TYPU  IV

“Myślenie krytyczne: wyjaśnienia

1 SWOISTOŚĆ I PAMIĘĆ W SZCZEPIENIU

1.1 Pamięć immunologiczna indukowana szczepieniem nie zależy od przeciwciał. Pamięć opiera się na długo żyjących limfocytach pamięci, które trwają w tkankach limfatycznych przez wiele lat. Zostaną one reaktywowane, jeśli osobnik napotka toksynę lub szczepionkę przy późniejszej okazji.
1.2 Toksoid tężca jest stabilną cząsteczką – nie zmienia się ani nie ulega mutacji, dlatego przeciwciała i limfocyty, które go rozpoznają, pozostają skuteczne. Przeciwnie -grypa A podlega mutacjom co rok. Przeciwciała z poprzedniego roku są niezbyt skuteczne lub nieskuteczne wobec obecnego wirusa. Badacze muszą identyfikować nowo pojawiające się szczepy wirusa i przygotowywać szczepionkę ze szczepów takich, które-jak przypuszczają – mogą wywołać nową epidemię.

1.3 Zalecenia opierają się na doświadczeniu. Niemożliwe jest coroczne przygotowanie wystarczającej ilości szczepionki, aby zaszczepić każdego przeciw grypie. Nie ma czasu, aby to wykonać, i nie ma dostatecznej liczby potrzebnych laboratoriów. Tak więc wybierane są grupy najwyższego ryzyka – pracownicy medyczni, ponieważ oni będą prawdopodobnie w kontakcie z chorobą, oraz ludzie starzy, ponieważ choroba może doprowadzić do poważnych powikłań.”

Drugi fragment z tego rozdziału:

“14 WSPÓŁZALEŻNOŚCI IMMUNOLOGICZNO-ENDOKRYNNE W ODPOWIEDZI NA ZAKAŻENIE

14.1 Układ odpornościowy ssaków nie może być rozpatrywany w oderwaniu od pozostałych układów całego organizmu. Jednym z wielu przykładów działania czynników stresogennych jest obserwowany wzrost wytwarzania w przysadce hormonu adrenokortykotropowego
(ACTH). Pociąga to za sobą wzrost wytwarzania korty-zolu w nadnerczach. Jak wykazano na modelu zwierzęcym, czynnik stresorodny można zastąpić implantacją wolno uwalniających się granulek kortyzolu, wywołującą stężenie kortyzolu podobne do powstającego przy
działaniu stresu (lub u gryzoni – kortykosteronu). Kortyzol powoduje zaburzenie odporności komórkowej w przebiegu gruźlicy.
14.2 Te obserwacje tłumaczą, dlaczego wysokie stężenia kortyzolu doprowadzają do obniżenia odporności w gruźlicy. Wyższe stężenie kortyzolu wpływa na komórki APC, uwalniające większe ilości IL-10, a mniejsze IL-12, co powoduje, że napływające limfocyty T ukierunkowują się w stronę TH2. CO więcej, kortyzol wykazuje synergizm z działaniem niektórych cytokin profilu TH2 i wzmaga np. zdolność IL-4 do uruchomienia wytwarzania IgE. Ciekawe jest to, że szczepienie BCG jest nieskuteczne u myszy, którym podano kortyzol w stężeniu odpowiadającym takiemu, jakie stwierdza się w przebiegu stresu. Ponadto kortyzol osłabia przeciwmikobakteryjne funkcje makrofagów.”

Trzeci fragment z tego rozdziału:

“18 SZCZEPIENIA

18.1 W wyniku skutecznej atenuacji drobnoustrój jest zdolny do generowania odpowiedzi immunologicznej przeciwko dzikiemu typowi chorobotwórczego drobnoustroju, lecz nie jest zdolny do wywołania choroby. Staje się to skutkiem osiągnięcia delikatnej równowagi. W niektórych przypadkach (np. wirus zapalenia wątroby typu B i C), gdy drobnoustrój nie może być hodowany, atenuacja poprzez powtarzające się pasaże in vitro nie jest możliwa.
18.2 Nie ma podstaw do stwierdzenia, że szczepionki nie mogą poprawić „natury”. Wiele drobnoustrojów prezentuje produkty genów, które interferują z odpowiedzią immunologiczną; usunięcie ich z antygenu przygotowanego jako szczepionka może wzmagać odpowiedź ochronną.
18.3 Drobnoustroje, dla których nie ma rezerwuarów zwierzęcych oraz nie występuje nosicielstwo wśród populacji ludzkiej, mogą być wyeliminowane przez szczepienia, czego przykładem jest ospa prawdziwa. W przypadku innych drobnoustrojów eliminacja jest trudna; ważne w tym przypadku jest podtrzymywanie odporności populacyjnej.
18.4 Nie można się spodziewać, że szczepionki kiedykolwiek zastąpią antybiotyki. Wobec szybkiej zmienności drobnoustrojów, jak to jest w przypadku mikobakterii, szczepionki kompleksowe (z całych komórek) mogą się nie sprawdzać. Także u ludzi z defektami immunologicznymi i u ludzi starszych istnieje ryzyko zakażenia nawet po szczepieniu.
18.5 Wiadomo, że szczepionka BCG wywołuje wieloraki efekt. Można wykazać swoistą odpowiedź immunologiczną na antygeny BCG, lecz ściana komórkowa i inne komponenty wykazują także silne działanie immunomodulacyjne. Skuteczność BCG jako szczepionki być może zależy od krzyżowych reakcji BCG zarówno z prątkami środowiskowymi, jak i z Mycobacterium tuberculosis.
18.6 Silna odpowiedź immunologiczna powodująca uszkodzenie tkanek u niektórych szczepionych może być wywołana aktualną obecnością pasożyta. Mało prawdopodobne jest, aby szczepionka chroniąca przed infekcją działała niszcząco.
18.7 Antygeny powodujące odpowiedź komórek T są przydatne jako antygeny szczepionkowe. Cząsteczki bakteryjne
o charakterze toksyn są bardzo dobrym „celem” dla szczepionek. Ponieważ genomy wielu patogenów są lub będą zsekwencjonowane, otwiera się możliwość poszukiwania homologicznych produktów. Może to pomóc w identyfikacji potencjalnych „celów” dla szczepionek.”

 Podręczniki medyczne o szczepionkach

Rozdział 19 – ODPORNOŚĆ PRZECIWZAKAŹNA – [Rozdział omawiający szczepienia, właściwie to jego część]

Cały rozdział zawiera 35 stron, a jego część poświęcona szczepionkom zawiera 14 stron [co? jak? dlaczego?] – można zobaczyć TUTAJ

Rozdział 19 – fragmenty przed właściwym omówieniem szczepień
Można śmiało stwierdzić, że odporność przeciwzakaźna jest sensem istnienia układu odpornościowego. Wiele patologii wywodzi się z nieprawidłowej regulacji odpowiedzi przeciwzakaźnej. Poznanie reguł rządzących odpowiedzią immunologiczną doprowadziło też do stworzenia szczepionek przeciwko chorobom zakaźnym, które wcześniej dziesiątkowały ludzkość. Jest to bezsprzecznie największy dotychczasowy sukces immunologii.

(…)

Klasycznym przykładem jest wirus odry zakażający komórki dendrytyczne i powodujący ich apoptozę. Wirus odry może wywołać stan przejściowej immunosupresji, przez co zwłaszcza w krajach Trzeciego świata był przyczyną znacznej śmiertelności u dzieci, do czasu wprowadzenia masowych szczepień.

(…)

Wydaje się, że przewaga odpowiedzi typu Th1 prowadzi do skutecznej eliminacji zakażeń grzybiczych i jest odpowiedzialna za ochronne działanie eksperymentalnych szczepionek.

Fragmenty w których wspomniane jest o szczepionkach, pominięte zostały miejsca w których na przykład autorzy mówią, że nie ma na coś szczepionek, o nadziejach względem szczepionek, albo prowadzone są prace nad jakąś szczepionką:

 

Rozdział 3. Przeciwciała – 3.1.3. Przeciwciała matczyne

Wcześniaki mają zmniejszoną odporność przeciwzakaźną, gdyż odpowiednio skrócony jest u nich okres napływu matczynych IgG. Z kolei szczepienia przeciw niektórym mikroorganizmom nie prowadzą do trwałej odporności, jeżeli wykona się je tuż po urodzeniu, ze względu na istnienie przeciwciał pochodzenia matczynego. Należy pamiętać, że matka przekazuje potomstwu również wydzielnicze IgA, których wytwarzanie rozpoczyna się także dopiero po urodzeniu, ale przekazywanie to zachodzi poprzez mleko matki (podrozdział 17.4).

Rozdział 11. Cytokiny – 11.7.1. TNF-alfa i limfotoksyny

Obecnie wydaje się, że głównym czynnikiem odpowiedzialnym za lecznicze działanie toksyn Coleya była indukcja wzmożonego wytwarzania w organizmie pacjenta TNF-a, a także nie-których interleukin, np. IL-1, IL-12, IL-15 i IL-18. Zaniechanie dalszych badań nad tymi toksynami znacznie opóźniło odkrycie TNF-a. Przypuszcza się, że przynajmniej część efektu przeciw- nowotworowego szczepionki BCG również wynika z indukcji syntezy TNF-a.

Rozdział 12. W REGULACJA ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ, PAMIĘĆ IMMUNOLOGICZNA – 12.6. PAMIĘĆ IMMUNOLOGICZNA

Pamięć immunologiczna prawdopodobnie nie jest zjawiskiem jednorodnym. Wydaje się, że pamięć limfocytów T cytotoksycznych utrzymuje się na przykład przez długi okres przy braku antygenu, np. limfocyty CD8+ rozpoznające antygeny wirusa krowianki wykrywano nawet po 75 latach po szczepieniu tym wirusem. Podobnie limfocyty B pamięci mogą przeżyć przez długi okres bez udziału antygenu.

Drugi fragment w tym rozdziale – 12.6.2. Limfocyty T pamięci:

Zjawisko pamięci immunologicznej jest jednym z tych zjawisk immunologicznych, które zostały z dużym powodzeniem wykorzystane dla dobra człowieka. Wybitne zwiększenie oczekiwanej długości życia w Europie z około 25-30 na przełomie XVII i XVIII wieku do ponad 70 lat obecnie wynika praw­dopodobnie głównie z eliminacji przez szczepienia ochronne groźnych chorób zakaźnych, które nękały ludzkość od tysiącleci. Szczepienia ochronne indu­kują w organizmie człowieka rozwój pamięci im­munologicznej i gotowość do efektywnej, jeżeli cho­dzi o eliminację drobnoustrojów, odpowiedzi wtórnej – zapobiegającej rozwojowi choroby podczas infek­cji wywołanej przez dane drobnoustroje, nawet jeśli do infekcji tej dojdzie po wielu latach od momentu szczepienia.

Rozdział 16. ODPORNOŚĆ W BŁONACH ŚLUZOWYCH I SKÓRZE – 16.2.2. Wpływ promieniowania UV na układ odpornościowy skóry

Złożony i dość dobrze poznany układ odpornościowy skóry wydaje się idealnym miejscem do aplikacji szczepionek. Pierwsza szczepionka zastosowana u człowieka została opracowana przez Edwarda Jennera pod koniec XVIII wieku. Była to szczepionka przeciwko ospie prawdziwej zawierająca wirus krowianki, aplikowana na skórę i wprowadzana w jej głąb poprzez drobne uszkodzenia powierzchni specjalną igłą, aż do pojawienia się pierwszych kropli krwi (tak zwana technika skaryfikacji). Technika ta okazała się niezwykle skuteczna i prowadziła do rozwoju ochronnej odpowiedzi immunologicznej, jednak pozostawiała blizny i wiązała się z dyskomfortem szczepionej osoby. Co ciekawe, zdecydowaną większość obecnie stosowanych szczepionek podaje się domięśniowo, choć poza obserwacją, że dochodzi po nich do rozwoju odporności, brak jest jakichkolwiek danych na to, że powinna to być preferowana droga szczepień. Szczepienia domięśniowe, głównie ze względu na łatwość i bezpieczeństwo aplikacji, są zalecane przez WHO. Dziś jedynie dwie szczepionki aplikowane są śródskórnie zgodnie z metodą zaproponowaną w 1910 roku przez Charlesa Mantoux – szczepionka BCG przeciwko gruźlicy oraz szczepionka przeciwko wściekliźnie (w niektórych krajach). W ten sposób wykonuje się również próbę tuberkulinową (tzw. próba Mantoux).

Rozdział 17. IMMUNOLOGIA ROZRODU

17.3. SZCZEPIONKI ANTYKONCEPCYJNE
Wydaje się, że istnieje możliwość skonstruowania szczepionki antykoncepcyjnej. Idealna metoda antykoncepcji powinna się charakteryzować dużą efektywnością, bezpieczeństwem, łatwością stosowania, niskim kosztem, długim czasem działania i odwracalnością. Szczepionka antykoncepcyjna może spełnić większość, jeśli nie wszystkie wymagania. Próbuje się opracować taką szczepionkę, opierając się na różnych celach terapeutycznych. Uwzględniając mechanizm działania, rozróżniamy trzy kategorie szczepionek antykoncepcyjnych:
■ zaburzające proces tworzenia gamet: przeciwko gonadoliberynie (gonadotropin-releasing hormone – GNRH) i hormonowi folikulotropowemu (follicle-stimulating hormone – FSH),
■ uniemożliwiające prawidłową funkcję gamet: przeciwko nasieniu oraz osłonce przejrzystej komórki jajowej,
■ uniemożliwiające rozwój zarodka: przeciwko gonadotropinie kosmówkowej (human chorionic gonadotropin – HCG).
17.3.1. Szczepionki zaburzające proces tworzenia gamet
GNRH jest głównym hormonem osi podwzgórze-przysadka-gonady. Wykazano, że podanie szczepionki indukującej powstawanie przeciwciał blokujących GNRH hamuje wytwarzanie testosteronu i nasienia. Zastosowanie jej u mężczyzn wymaga terapii hormonalnej w celu utrzymania drugorzędowych cech płciowych i libido. Ze względu na to działanie uboczne i różną skuteczność antykoncepcyjną pomimo stosowania silnych adiuwantów, szczepionka jest wykorzystywana do kontroli płodności głównie u zwierząt. Wydaje się, że może znaleźć zastosowanie w terapii przeciwnowotworowej (np. raka gruczołu krokowego) oraz leczeniu chorób związanych z nadmierną sekrecją hormonów płciowych (np. zespołu policystycznych jajników, endometriozy, przedwczesnego dojrzewania płciowego).
Szczepionka przeciwko FSH znalazła się w I fazie badań klinicznych jako środek antykoncepcyjny dla mężczyzn. Mała skuteczność tej szczepionki ogranicza na razie możliwość jej praktycznego zastosowania.
17.3.2. Szczepionki zaburzające prawidłową funkcję gamet
Nasienie ma zarówno auto-, jak i aloantygeny, a szczepionka może być stosowana u obu płci. Ze względu na obecność antygenów wspólnych dla plemników i komórek somatycznych cała gameta nie jest stosowana do immunizacji. Kandydatami do stworzenia skutecznej szczepionki są antygeny specyficzne dla plemnika, odgrywające rolę w procesie zapłodnienia, immunogenne i obecne na powierzchni komórek. Wśród testowanych obecnie w laboratoriach są między innymi białkowy inhibitor najądrza oraz antygeny plemników (ryc. 17.5). Do tej pory nie udało się opracować szczepionki, która wykazywałaby 100% skuteczność antykoncepcyjną. Niewykluczone, że żaden z antygenów stosowanych pojedynczo nie jest w stanie zapewnić skutecznej immunizacji, a dopiero połączenie kilku antygenów spełni wymagania idealnej szczepionki. Rozpoczęcie badań klinicznych wymaga dodatkowo użycia syntetycznych lub rekombinowanych cząsteczek. W modelach zwierzęcych szczepionki przeciw gametom prowadzą do syntezy przeciwciał o wysokim mianie, których efektywność sięga około 75%. Działanie szczepionki jest odwracalne w momencie zniknięcia przeciwciał blokujących.

Równolegle z badaniami nad szczepionką przeciwko antygenom nasienia prowadzone są prace nad wykorzystaniem antygenów otoczki przejrzystej komórki jajowej jako celu terapii antykoncepcyjnej. Otoczka znajduje się na powierzchni oocytu oraz zarodka we wczesnym etapie rozwoju. U ssaków składa się z 3 lub 4 glikoprotein. Odgrywa znaczącą rolę w procesie rozpoznania i przyłączenia plemnika do oocytu, indukcji reakcji akrosomalnej, zapobiegania polispermii i ochronie zarodka w stadium blastocysty (ryc. 17.6). Skuteczność antykoncepcyjną szczepionki opartej na natywnych lub rekombinowanych białkach otoczki potwierdzono w kilku modelach zwierzęcych.

17.3.3. Szczepionki przeciwko HCG

HCG to hormon specyficzny dla ciąży, poza przypadkami wydzielania ektopowego przez niektóre typy nowotworów. mRNA dla HCG można wykryć metodą hybrydyzacji in situ w zarodku na etapie 6-8 komórek. Szczepionka przeciwko HCG działa już po zapłodnieniu. Jest to jedyna szczepionka antykoncepcyjna, która przeszła pozytywnie II fazę badań klinicznych i okazała się skuteczna w zapobieganiu ciąży u kobiet aktywnych seksualnie. Utrzymanie przeciwciał blokujących w stężeniu >50 ng/ml gwarantuje dużą efektywność szczepionki (1 ciąża na 1194 cykle menstruacyjne). Działanie szczepionki jest całkowicie odwracalne, płodność powraca przy zmniejszeniu się stężenia przeciwciał w surowicy <35 ng/ml. Szczepionka jest pozbawiona znaczących działań ubocznych. Kobiety poddane badaniu miały regularne cykle miesiączkowe, prawidłowy profil hormonów płciowych i nie zaburzoną owulację. Słabym punktem tej szczepionki jest jednak zbyt mały odsetek kobiet, które reagują na immunizację wytworzeniem odpowiedniego stężenia przeciwciał. Obecnie prowadzone są próby udoskonalenia szczepionki przez zastosowanie odpowiednio silnych adiuwantów i właściwie dobranych nośników tak, aby uniknąć supresji odpowiedzi immunologicznej.

17.3.4. Immunizacja bierna
W ciągu ostatnich kilku lat nie dokonał się radykalny postęp w rozwoju szczepionek antykoncepcyjnych. Wydaje sie, że u podłoża niepowodzeń leży kilka przyczyn, a wśród nich zróżnicowana odpowiedź immunologiczna pacjentów po podaniu szczepionki. Dodatkowo podkreśla się problemy z osiągnięciem i utrzymaniem wysokiego miana przeciwciał blokujących, trudnym do oszacowania czasem potrzebnym na wytworzenie swoistej odpowiedzi immunologicznej oraz niepewność co do długości okresu ochronnego. Wydaje się, że krokiem naprzód są szczepionki poliwalentne. Alternatywą może się również okazać immunizacja bierna. Trwają próby opracowywania specyficznych przeciwciał bądź też ich fragmentów (np. scFv) rozpoznających antygeny plemników ASA (antisperm antibodies)

Rozdział 18. PSYCHONEUROIMMUNOLOGIA – 18.4. STRES I JEGO WPŁYW NA ODPORNOŚĆ

Krótkotrwały stres może stymulować niektóre parametry układu odpornościowego, natomiast przewlekły stres związany jest ze zmniejszeniem pewnych parametrów funkcjonowania układu odpornościowego. W badaniach najczęściej wskazuje się na osłabie¬nie:
■ aktywności komórek NK,
■ odpowiedzi proliferacyjnej limfocytów,
■ wytwarzania przeciwciał neutralizujących w odpowiedzi na szczepienia,
■ wytwarzania IL-2 oraz IFN-y,
■ reakcji na antygeny powodujące nadwrażliwość typu późnego.

 Drugi fragment:

Jedną z najczęściej badanych grup są studenci, u których bada się zależności między stresem a odpornością, biorąc pod uwagę np. wpływ sesji egzaminacyjnej. Opisano słabszą reakcję na szczepienie przeciwko WZW typu B (mierzoną stężeniem indukowanych przeciwciał) u studentów szczepionych w trakcie sesji, w porównaniu z zaszczepionymi w czasie roku akademickiego. Inną grupą, u której obserwuje się osłabioną reaktywność immunologiczną, są osoby opiekujące się ludźmi z zaburzeniami psychicznymi czy nieuleczalnie chorymi, co jest uznawane za rodzaj nieuniknionego i przewlekłego stresu. U osób opiekujących się bliską osobą z chorobą Alzheimera stwierdza się niższą efektywność niektórych szczepionek.

 Rozdział 20. Nadwrażliwość – 20.1.5.2. Wskazania i kontrowersje dotyczące stosowania immunoterapii alergenem

Alergie są poważnym problemem społecznym i medycznym – alergie wziewne (np. astma atopowa) ograniczają aktywność zawodową znacznej liczby osób, zaś uczulenia na jady owadów mogą w skrajnych przypadkach prowadzić do zgonu w wyniku wstrząsu anafilaktycznego. ITA, mimo swoistości i skuteczności leczniczej dorównującej w niektórych postaciach alergii terapii farmakologicznej, jest metodą leczniczą obarczoną pewnym ryzykiem dla zdrowia, a nawet czasem dla życia. Zgony w trakcie immunoterapii alergenem obserwowano już w początkowych latach stosowania tej metody (lata dwudzieste XX wieku). Obecnie, w związku z wprowadzeniem w ostatnich latach za¬ostrzonych rygorów użycia szczepionek zawierających alergeny, ryzyko wystąpienia powikłań ITA jest minimalne.

Drugi fragment:

20.1.6.1. Metody swoiste

W niektórych szczepionkach zawierających alergen jako adiuwantu dodaje  się monofosforylowany lipid A (agonista TLR4).

Trzeci fragment:

20.1.6.2. Metody nieswoiste

Blokowanie IgE. W alergologii stosowane są przeciwciała anty-IgE (omalizumab), które okazały się korzystne w leczeniu astmy. Przeciwciała te powodują szybki i głęboki spadek krążących IgE, ale także inne korzystne efekty, na przykład zmniejszenie liczby FceRI na komórkach tucznych. Funkcje IgE próbuje się również ograniczać za pomocą szczepionki zawierającej peptydy odpowiadające fragmentom IgE odpowiedzialnym za wiązanie się z FceRI oraz podając przeciwciała monoklonalne blokujące na FcεRI miejsca wiążące IgE.

Czwarty fragment:

20.4.1. Formy nadwrażliwości typu późnego

Typowym przykładem jest reakcja na tuberkulinę (białka uzyskiwanego z hodowli prątków gruźlicy). Zachodzi ona u osób, których organizm wcześniej zetknął się z prątkami gruźlicy i u których doszło do uczulenia. Efektem próby tuberkulinowej są obecne w miejscu śródskórnej iniekcji zaczerwienienie i naciek, obejmujący komórki jednojądrzaste, wśród których istotną rolę odgrywają limfocyty T pomocnicze CD4 + .
Reakcje nadwrażliwości typu późnego mogą przyjmować różną postać w obrazach histologicznych. Odmianą jest forma ziarniniakowa (ryc. 20.18) występująca w przewlekłym zakażeniu prątkami gruźlicy lub trądu. Charakteryzuje się ona obecnością komórek olbrzymich i nabłonkowatych (pochodzących z makrofagów). Inną formą jest reakcja Jonesa-Mote’a występująca naturalnie jako odczyn po iniekcji niektórych szczepionek lub po doświadczalnym podaniu pewnych antygenów w obecności niekompletnego adiuwantu Freunda.

Rozdział 21. Zjawiska autoimmunizacyjne

21.3.3.2. Hipoteza higieny
W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat doszło do znaczącego wzrostu zachorowań na choroby autoimmunizacyjne, szczególnie wyraźnie dostrzegalnego w krajach rozwiniętych. Pewne infekcje pasożytnicze, bakteryjne i wirusowe, szeroko rozpowszechnione u naszych przodków, należą obecnie do rzadkości, za sprawą szczepień ochronnych, antybiotykoterapii i stale rosnących standardów higieny. Obserwacje te, a także obserwacje lżejszego przebiegu SM u pacjentów z jednoczesną infekcją pasożytniczą, doprowadziły do rozszerzenia tak zwanej hipotezy higieny na zjawiska autoimmunizacyjne. Według niej, na podobnej zasadzie jak w alergiach, wzrost zachorowań na choroby autoimmunizacyjne może wynikać z tego, że układ odpornościowy ma coraz rzadszy kontakt z wieloma drobnoustrojami, które pomagały w wykształcaniu równowagi między różnymi populacjami limfocytów.

Rozdział 22. Niedobory odporności

22.1.1.1. Badania odpowiedzi humoralnej
Podstawowymi badaniami odpowiedzi humoralnej są ilościowe badanie populacji i subpopulacji limfocytów oraz ilościowe badanie klas i podklas przeciwciał. Jeżeli potrzebne są dokładniejsze dane, można oszacować odpowiedź na antygeny szczepionkowe poprzez określenie stężenia specyficznych przeciwciał. W tym celu wykorzystuje się szczepionki złożone z różnych typów antygenów:
• szczepionki z antygenem białkowym – toksoid tężca, toksoid błonicy,
• szczepionki z antygenem węglowodanowym -przeciwko Streptococcus pneumoniae i Haemophilus influenzae typu b.

W przypadku chorych przyjmujących preparaty immunoglobulinowe nie można określić stężenia specyficznych przeciwciał, ponieważ wynik będzie odzwierciedlał stężenie danego przeciwciała w preparacie, a nie odpowiedź limfocytów pacjenta. Dlatego u tych chorych można przeprowadzić badanie specyficznych przeciwciał po podaniu szczepionki przeciwko rzadkim antygenom, takim jak np. tyfus czy wścieklizna.
W uzasadnionych przypadkach wykonuje się także badanie histologiczne obwodowych węzłów limfatycznych po szczepieniu. W większości niedoborów odpowiedzi humoralnej wszystkie tkanki limfatyczne, poza grasicą, są nie w pełni rozwinięte. Badanie histologiczne może w takich przypadkach wykazać brak ośrodków rozmnażania i niski odsetek komórek plazmatycznych. Ostatecznym potwierdzeniem rozpoznania jest wykrycie obecności mutacji odpowiedzialnej za rozwój danego zespołu chorobowego.

 Drugi fragment:

22.1.2.3. Pospolity zmienny niedobór odporności oraz izolowany niedobór IgA
Pospolity zmienny niedobór odporności (common variable immunodeficiency – CVID) występuje w zależności od rasy z częstością 1 na 10-50 tys. urodzeń, równomiernie u obu płci, najczęściej objawiając się w 2 i 3 dekadzie życia. U chorych stwierdza się zmniejszone stężenie IgG i IgA, a u połowy także IgM. Liczba limfocytów B jest prawidłowa lub obniżona, a ich proliferacja w odpowiedzi na antygen jest niezmieniona, jednak nie przekształcają się w komórki plazmatyczne. U części pacjentów obserwuje się także upośledzoną odpowiedź na szczepienia ochronne (niskie miana przeciwciał poszczepiennych). Pierwsze objawy choroby to nawracające zakażenia dróg oddechowych, których przyczyną są bakterie Haemophilus, paciorkowce, a także mikoplazmy.

Trzeci fragment:

22.1.4.2. Ciężkie złożone niedobory odporności  (severe combined immunodeficiency – SCID)
U dzieci dotkniętych SCID w ciągu kilku tygodni od urodzenia zaczynają się pojawiać kliniczne oznaki niedoboru odporności, takie jak biegunki i nawracające zakażenia, do których później dołącza się zatrzymanie wzrostu. Najczęściej spotykane są zakażenia drożdżakami (Candida sp.), adenowirusami, wirusami typu Herpes (w tym cytomegalowirusem oraz wirusem Epsteina-Barr – EBV), wirusem paragrypy typu 3, a także patogenami oportunistycznymi, w tym grzybami (Pneumocystis sp., Aspergillus sp.). Nawet szczepionki zawierające atenuowane żywe mikro-
organizmy, np. BCG, stanowią dla chorego dziecka śmiertelne zagrożenie.

Czwarty fragment:

22.1.4.3.1. Niedobór odporności związany z brakiem cząsteczek MHC klasy II (zespół „nagich” limfocytów)
(…) W odróżnieniu od SCID po szczepieniu BCG nie rozwija się uogólnione zakażenie. Chorzy z tym zespołem mają bardzo małą liczbę
limfocytów CD4 + przy prawidłowej lub zwiększonej liczbie limfocytów T CD8 + , dlatego limfopenia jest umiarkowanie nasilona, tym bardziej że liczba limfocytów B jest prawidłowa.

Piąty fragment:

22.1.6.5. Niedobory związane ze szlakiem interleukiny 12 i IFN-y

Niedobór związany z mutacją receptora dla IFN-y został odkryty w związku z przypadkami uogólnionej choroby po szczepieniu atenuowanymi prątkami gruźlicy BCG. Większość opisywanych przypadków okazywała się ciężkim złożonym niedoborem odporności, jednak nie wszystkie.

Szósty fragment:

22.2.2. Inne nabyte niedobory odporności
Niedożywienie powoduje częstsze infekcje, lecz nie odnosi się to w jednakowym stopniu do wszystkich czynników zakaźnych. Stan odżywienia ma ogromny wpływ na przebieg i rokowanie takich chorób, jak gruźlica, zapalenie płuc, odra czy bakteryjne i wirusowe biegunki. W wypadku AIDS i grypy efekt ten nie jest już tak silnie zaznaczony, a w wirusowym zapaleniu mózgu i tężcu znaczenie to jest minimalne. Od stanu odżywienia zależy również skuteczność szczepionek. W niedoborze kalorii najbardziej upośledzona jest odpowiedź komórkowa, funkcje fagocytarne, wytwarzanie cytokin, a także wytwarzanie wydzielniczych IgA i czynność układu dopełniacza.
Cechą ciężkiego niedoboru białka i kalorii jest zanik grasicy i stref grasiczozależnych węzłów limfatycznych. Powodem jest zahamowanie syntezy białek i DNA. Niedobór białka w diecie wpływa również hamująco na syntezę przeciwciał, jednak, by efekt ten był widoczny klinicznie, niedożywienie musi trwać wiele lat. Niedobór w diecie cynku, żelaza, witamin A, E, B i kwasu foliowego może powodować zaburzenia czynności limfocytów T.
W ostatnich latach wiele mówi się także o roli witaminy D (kalcyferolu) w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego. Witamina D bierze udział w regulacji aktywności makrofagów, dojrzewaniu komórek prezentujących antygen, kontroli aktywacji limfocytów T i powstawaniu limfocytów regulatorowych. Wydaje się, że niedobór tej witaminy może predysponować do niektórych zakażeń, przede wszystkim prątkami gruźlicy.

 Rozdział 25. Immunologia nowotworów

25.1.1. Swoistość antygenów związanych z nowotworem

Wiadomo, że szczepionka przeciw HBV chroni przed zakażeniem tym wirusem oraz zmniejsza ryzyko rozwoju raka wątroby, natomiast szczepionki przeciw niektórym typom HPV, które chronią przed zakażeniem tymi wirusami, powinny zmniejszać ryzyko rozwoju raka szyjki macicy.
Antygeny nowotworowe wykorzystuje się do szczepionek w różnych podejściach immunoterapii.

Drugi fragment:

25.4.1.1.1. Terapia „szczepionkami” przeciwnowotworowymi
Nazwa terapii nawiązuje do szczepionek stosowanych w chorobach zakaźnych. Należy jednak pamiętać, że gdy w wypadku chorób zakaźnych stosowanie szczepionek jest procedurą profilaktyczną i ma zapobiec chorobie, to podawanie szczepionek przeciwnowotworowych zmierza do wyleczenia już istniejącej choroby. Ogólnie jednak cel jest podobny – indukcja swoistych mechanizmów odporności.
W klasycznej formie terapii szczepionkami przeciwnowotworowymi pacjentom podawano odpowiednio spreparowane (napromieniowane lub zabite) autologiczne bądź alogeniczne komórki nowotworowe lub ich ekstrakty.
(…) Jak wspomniano wcześniej, kilkanaście procent wszystkich nowotworów złośliwych człowieka stanowią nowotwory o etiologii wirusowej (podrozdział 25.1.1). Stosując profilaktycznie szczepionki przeciw odpowiednim wirusom onkogennym, realne jest znaczne zmniejszenie występowania określonych typów nowotworów. Dotyczy to szczepionek przeciwko takim wirusom, jak ludzki wirus brodawczaka (HPV) i wirus zapalenia wątroby typu B, będących przyczyną odpowiednio raka szyjki macicy oraz pierwotnego raka wątroby.

 Podręczniki medyczne o szczepionkach

Podręczniki medyczne o szczepionkach

 

Fragmenty książki w których wspomniane jest o szczepionkach, pominięte zostały miejsca w których na przykład autorzy mówią, że nie ma na coś szczepionek, o nadziejach względem szczepionek, albo prowadzone są prace nad jakąś szczepionką lub wzmianki jak ta poniżej:

Słynny immunolog Jerne stworzył koncepcję sieci zbudowanej z idiotypów i antyidiotypów. Można wysunąć hipotezę, że w organizmie znajdują się przeciwciała, które są podobne lub identyczne z antygenem. Innymi słowy, mamy wewnętrzny wizerunek antygenu. Każdy antygen ze środowiska zewnętrznego ma swój odpowiednik w układzie immunologicznym organizmu.
Kliniczne zastosowanie tej teorii odnosi się do chorób autoimmunizacyjnych i alergicznych. Przeciwciała antyidiotypowe (II generacji) mogą być stosowane zamiast antygenów, jako szczepionki.

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY – NARZĄDY LIMFATYCZNE

 

Antygeny dostające się do organizmu drogą doustną mogą indukować powstawanie ochronnych przeciwciał w obrębie błony śluzowej nosa i oskrzeli. Zjawisko to może w pierwszej chwili wydać się dziwne, jednak staje się zrozumiałe, jeżeli przyjmiemy koncepcję wspólnego układu immunologicznego błon śluzowych (Common mucosal immune system). Ponieważ pełni on ważną rolę przy szczepieniach drogą doustną lub też przy immunostymulacji tą drogą, a także prawdopodobnie przy reakcjach nadwrażliwości na antygeny dostające się do organizmu drogą doustną, niezbędne jest omówienie szczegółowe jego znaczenia.

AUTOIMMUNIZACJA

Badania receptorów komórkowych i epitopów antygenów drobnoustrojowych przy udziale przeciwciał monoklonalnych z pewnością pozwolą w przyszłości na wyjaśnienie patogenezy wielu chorób, w których uczestniczą reakcje immunopatologiczne. To samo dotyczy autoantygenów i autoprzeciwciał. Badania zmierzające do wyjaśnienia mechanizmu zapoczątkowującego niekorzystne dla ustroju reakcje immunopatologiczne należą do działu immunopatologii. Dotyczy to zarówno immunologii infekcyjnej, jak i klinicznej, a także innych szeroko rozbudowanych gałęzi immunologii, takich jak immunologia przeszczepów (transplantologia) i immunologia nowotworów. Wiele uwagi we wszystkich działach poświęca się immunosupresji (hamowanie niekorzystnych zjawisk immunopatologicznych), immunopotencjacji (pobudzanie układu odpornościowego do zwiększonej aktywności) oraz immunoterapii (uzupełnienie bierne istniejących niedoborów odpornościowych) i immunoprofilaktyce (np. szczepienia ochronne). Możliwości ingerencji w procesy immunologiczne stanowią jeden z najważniejszych problemów współczesnej immunologii. Od rodzaju wymienionych kierunków badań oraz immunodiagnostyki zależy w dużym stopniu skuteczna kontrola procesów chorobowych.

Vibrio cholerae

…Szczepy V. cholerae 0139 są podobne pod względem właściwości fenotypowych do V. cholerae 01 (biotyp El Tor) odpowiedzialnych za równoległą pandemię cholery klasycznej, trwającą od ponad trzydziestu lat. Wytwarzają też podobną toksynę cholerową, której ekspresja jest uwarunkowana genami ctx AB i genami tox R regulującymi (p. wyżej). Obraz kliniczny jest również podobny (p. wyżej). Przeciwciała naturalne przeciwko V. cholerae 01 oraz szczepionka z atenuowanego szczepu V. cholerae 01 nie zabezpieczają jednak przed zakażeniem V. cholerae 0139. Podobnie jak cholera klasyczna, również cholera wywoływana przez nowe szczepy V. cholerae 0139, należy do chorób kwarantannowych, podlegających zgłaszaniu zachorowań do WHO (Światowa Organizacja Zdrowia). …

Rodzaj Haemophilus

W okresie noworodkowym mogą być posocznice i różne zakażenia spowodowane przez typ b, jak również przez bezotoczkowe szczepy. Ostre zakażenia dotyczą dzieci w wieku 3 miesiące — 3 lata. Udowodniono, że u dzieci w wieku 2 lat i młodszych stwierdza się zbyt niskie stężenie przeciwciał, skierowanych przeciwko otoczce. Właściwości antygenowe polisacharydu, otoczki typu b H. influenzae, oraz właściwości ochronne przeciwciał anty-b zostały wykorzystane w immunoprofilaktyce. Ostatnio w niektórych krajach wprowadzono szczepienia przeciwko typowi b H. influenzae.

Neisseria meningitidis

Za sporadyczne zachorowania na meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych odpowiedzialne są głównie grupy B, W 135 i Y N. meningitidis. Inne grupy serologiczne, takie jak D, Z i ZgE, zazwyczaj nie są wykazywane w zapaleniach opon mózgowo-rdzeniowych. W środowisku zamkniętym (internaty, koszary, przedszkola) wzrasta liczba nosicieli N. meningitidis grupy A i C. Antygeny oczyszczonych polisacharydów otoczkowych grupy A i C wykorzystywane są jako szczepionka w niektórych krajach.

Rodzaj Clostridium

W niektórych laboratoriach częstość występowania laseczek Clostridium w materiałach od ludzi ocenia się na 10—12% wszystkich izolowanych bakterii beztlenowych.
W diagnostyce stosowane są badania mikroskopowe, hodowla w warunkach beztlenowych oraz próby biologiczne przy użyciu zwierząt laboratoryjnych (myszy, świnki morskie do wykazania toksyn).
W leczeniu botulizmu i tężca stosowane są antytoksyny; w tężcu dodatkowo w celach leczniczych i profilaktycznych anatoksyna (szczepionka).

Diagnostyka błonicy

Leczenie błonicy. Najistotniejsze znaczenie ma antytoksyna błoniczą. Dodatkowo mogą być stosowane antybiotyki (penicylina, erytromycyna) w celu eliminacji C. diphtheriae z górnych dróg oddechowych u chorych z błonicą lub u nosicieli tych bakterii. W profilaktyce błonicy mają istotne znaczenie szczepienia (anatoksyna błonicza).

Chlamydia psittaci

Diagnostyka papuzicy. Polega na wyizolowaniu bakterii z krwi, plwociny lub tkanki płucnej (sekcja) przez donosowe, dootrzewnowe lub domózgowe szczepienie myszy, lub poprzez zakażenie woreczków żółtkowych zarodków kurzych. U zakażonych zwierząt obecne są typowe, zasadochłonne ciałka wtrętowe. Do identyfikacji szczepów stosowany jest odczyn DIF.

HODOWLA GRZYBÓW

Do rutynowej diagnostyki zakażeń wywoływanych przez Cryptococcus neoformans może być wykorzystana próba biologiczna na myszach. Stosowana jest w dwóch odmianach technicznych: pierwsza — uwzględnia zakażenie dootrzewnowe myszy i obserwację rozwoju posocznicy w ciągu 1—2 tygodni, druga — szczepienie domózgowe i tworzenie charakterystycznego guza czaszki (ryc. 4.26). Próby biologiczne stosowane są również do celów diagnostycznych w zakażeniach niektórymi grzybami dimorficznymi.

BIAŁKA I SYMETRIA WIRUSÓW

Białka wirusowe pełnią wiele ważnych funkcji:
1) stanowią płaszcz białkowy (kapsyd), który nie jest wrażliwy na działanie enzymów proteolitycznych,
2) są oporne na działanie czynników fizycznych i chemicznych,
3) chronią genom wirusa przed działaniem nukleaz,
4) biorą udział w przytwierdzeniu wirusa do wrażliwej komórki gospodarza,
5) są odpowiedzialne za symetrię wirionu,
6) określają właściwości antygenowe wirionu,
7) są wykorzystywane jako antygeny w diagnostyce serologicznej,
8) są wykorzystywane do produkcji szczepionek,
9) są wykorzystywane do produkcji surowic poliklonalnych i monoklonalnych dla celów diagnostycznych, do immunoterapii lub immunoprofilaktyki.

WIRUSY ZAWIERAJĄCE RNA – Ortomyksowirusy i paramyksowirusy

Mumps virus wywołuje zakaźne (nagminne, epidemiczne) zapalenie przy- usznic (ślinianek — gruczołów przyusznych = parotitis epidemica) (mumps = świnka). Częste są również przypadki aseptycznego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Może powodować również zmiany w trzustce, śledzionie, nerkach, grasicy i gonadach (zapalenie jąder). Zakażenia wirusem świnki mogą mieć przebieg ostry objawowy, z objawami poronnymi, lub bezob- jawowy. Zachorowania stwierdza się przez cały rok, ze wzrostem często epidemicznym, w okresie zimy i wczesnej wiosny. Zachorowania dominują wśród dzieci, ostatnio zwiększa się liczba zachorowań wśród młodzieży i dorosłych. W wielu krajach wprowadzenie skutecznej szczepionki znacznie zredukowało częstość zakażeń wirusem świnki.

Measles virus (Morbillivirus) — wirus odry, odpowiedzialny za zakaźną chorobę wysypkową wieku dziecięcego. Choroba ta, tak jak i częstość izolacji wirusa, znacznie się obniżyła w krajach, gdzie wprowadzono szczepienia. Występują objawowe zachorowania epidemiczne, objawy poronne i atypowe. Najbardziej poważne powikłania odry stanowią zapalenie płuc i zapalenie mózgu. Wirus odry (lub odmiana thereof) może wywoływać przewlekłą postać zapalenia mózgu, znaną jako podostre, stwardniejące zapalenie mózgu (SSPE = subacute sclerosis panencephalitis).

Wirus Marburg odkryty w 1967 roku, strukturalnie podobny do rab-dowirusów o kształcie długich pałeczek, nie zawiera hemaglutyniny. Jest czynnikiem etiologicznym choroby marburgskiej, która u ludzi ma przebieg ciężki, gorączkowy z zajęciem narządów wewnętrznych (wątroba, nerki, śledziona) i ośrodkowego układu nerwowego; często kończy się zejściem śmiertelnym. Choroba marburgska jest chorobą odzwierzęcą i zawodową, występuje wśród pracowników pielęgnujących małpy, pracowników laboratoryjnych zatrudnionych przy produkcji szczepionek na komórkach nerek małp (np. szczepionka przeciwko poliomyelitis), a także wśród personelu służby zdrowia (zakażenia od pacjentów).

Rubivirus. Rodzaj Rubivirus zawiera gatunek Rubella virus, który jest czynnikiem etiologicznym ostrej choroby wysypkowej wieku dziecięcego — różyczki (Rubella, Roseola, German measles). Zakażenie u dzieci może być również poronne lub bezobjawowe. Może wywoływać zapalenie stawów. Rzadziej zakażenia występują u dorosłych. W przypadku zakażenia kobiety ciężarnej, zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży, może dojść do zakażenia płodu. Następstwem zakażenia płodowego może być obumarcie płodu, poronienie lub poważne wady wrodzone u noworodków (np. głuchota), rzadziej ma miejsce zakażenie bezobjawowe. Naturalnym gospodarzem wirusa różyczki jest człowiek, replikuje się również u małp Rhesus. Zakażenia występują na różnych kontynentach, przenoszone głównie drogą oddechową lub z matki na płód.
W niektórych krajach prowadzone są szczepienia ochronne z użyciem wirusa atenuowanego (również w Polsce).

Wirus żółtej gorączki (yellow fever virus) odpowiedzialny jest za ostrą chorobę gorączkową, z żółtaczką, zespołem krwotocznym, ostrą niewydolnością nerek, śpiączką. Taka postać zazwyczaj kończy się zejściem śmiertelnym. Rzadziej obserwowany może być przebieg łagodny zakażenia. Zachorowania występują na terenach subtropikalnych i tropikalnych Afryki oraz Ameryki Środkowej i Południowej. Wirus może być przenoszony przez komary z człowieka na człowieka lub od zwierząt dziko żyjących w dżungli na człowieka. Żółta gorączka należy do chorób kwarantannowych, podlegających zgłoszeniu do WHO. Stosowane są szczepienia z użyciem szczepionki atenuowanej; dotyczy to ludzi zamieszkujących tereny endemiczne i epidemiczne oraz osób udających się na tereny zagrożone.

Kleszczowe zapalenia mózgu występujące w wielu krajach Europy zarówno Zachodniej, jak i Wschodniej, w tym i w Polsce, nie są wywoływane przez jeden typ wirusa. (…) Po zakażeniu bezobjawowym lub objawowym w surowicach ludzi stwierdzane są przeciwciała dla TBEV, które mają charakter ochronny. Zalecane są szczepienia osobom z grup ryzyka (m.in. rolnicy, turyści, dzieci i młodzież wyjeżdżająca na obozy itd.), przebywającym stale lub okresowo w sezonie wiosenno-letnim na terenach endemicznych. Dostępne w kraju są dwie szczepionki przeciw TBEV (FSME-Vaccine, Immuno i FSME-Vac, Behring).

Herpes B (Herpes simiae) — należy do herpeswirusów (wirus Herpes małp); sporadycznie bywa przyczyną poważnych zakażeń u ludzi, na skutek ugryzienia przez małpę. Zespół chorobowy u człowieka nosi nazwę „pogryzienie przez małpę”, dotyczy zapalenia mózgu i rdzenia kończących się zejściem śmiertelnym. Wirus ten stanowi zagrożenie dla pracowników laboratoryjnych przy produkcji szczepionek (hodowle tkankowe z nerek małpich); do zakażenia może dochodzić też przez kontakt z małpami w ogrodach zoologicznych lub w sposób naturalny w określonych regionach. Wirus występuje w ślinie małp.

Poxviridae

Pokswirusy należą do największych wirusów zwierzęcych, zawierają wiele rodzajów, których gatunki występują na wszystkich kontynentach u ludzi, ssaków, ptaków, a także u owadów.
Do niedawna „królem” pokswirusów byl Variola virus, czynnik etiologiczny ospy u ludzi. Należała ona do chorób kwarantannowych o wysokiej śmiertelności – [Dodać link]. Dzięki akcji szczepień wyeliminowano całkowicie ospę — jako problem epidemiologiczny i lekarski — na całym świecie. Odstąpiono od stosowania szczepień ludzi. Hodowle muzealne szczepów wirusa ospy ograniczone są tylko do dwóch laboratoriów w USA i w dawnym ZSRR, dla celów archiwalnych.

Zobacz na: O krzyczącej niedorzeczności i strasznej szkodliwości szczepienia ospy. – Wincenty Pixa – 1904 rok

Wirus SV40 był odkryty w 1960 roku; rezerwuarem tego wirusa są azjatyckie małpy Macaque. Latentne zakażenie może być zlokalizowane w nerkach małpy Rhesus, bez występowania jakichkolwiek objawów u tych zwierząt. Wirus był powszechnie wykazywany w niektórych szczepionkach wirusowych (m.in. polio, RSV) w latach 1954—1963, które były przygotowywane z hodowli nerek małpich. Dzisiaj do produkcji szczepionek wykorzystywane są hodowle prowadzone w linii ludzkich diploidalnych komórek wolnych od zanieczyszczeń drobnoustrojami. Wirus SV40 może indukować nowotwory u doświadczalnie zakażonych zwierząt i z tego względu znajduje zainteresowanie w badaniach nad udziałem w powstawaniu raka u ludzi. Podobnie jak inne wirusy indukujące nowotwory, wirus SV40 indukuje wytwarzanie antygenu nowotworowego wirusowo-specyficznego, który nazywany jest antygenem T. Antygen T jest zdolny do utrzymywania zakażonych komórek gospodarza w stanie transformacji.
Ostatnio wirus SV40 uzyskano z mózgu dwóch pacjentów z PML i od jednego pacjenta z przerzutowym czerniakiem. Występowanie SV40 u tych pacjentów nie miało związku ze szczepieniem przeciwko polio. Ponieważ SV40 wytwarza antygeny T w transformowanych komórkach, nowotwory u ludzi powinny również być badane na obecność antygenów T lub przeciwciał skierowanych przeciwko tym antygenom. Dotychczas badania takie nie dały oczekiwanych wyników.

Zobacz na:  Ameby w szczepionkach przeciw polio

Hepatitis A virus (HAV)

Wirusowe zapalenie wątroby typu A jest rozpowszechnione szeroko w świecie wśród ludzi, którzy ulegają zakażeniu na drodze pokarmowej (zanieczyszczone pokarmy, ścieki, brudne ręce itp.). Mogą występować zakażenia sporadyczne, częściej jednak mają miejsce zakażenia rodzinne i małe lub większe epidemie. Epidemiczne zachorowania występują w szkołach, w jednostkach skoszarowanych wśród żołnierzy, a także w jednostkach zbiorowego żywienia (np. restauracje). Zachorowania nie stanowią zagrożenia życia, a w celach profilaktycznych oprócz oświaty zdrowotnej stosowana jest bierna immunizacja (podanie gamma-globuliny).
Ostatnio wprowadzono szczepionkę dla dorosłych i dla dzieci (1—15 lat) (Havrix).

Hepatitis B virus (HBV)

W latach siedemdziesiątych wprowadzono pierwsze szczepienia przeciwko HBV. Szczepionka zawierająca powierzchniowy antygen wirusa Hepatitis B została użyta po raz pierwszy w 1981 roku i do chwili obecnej ma szerokie zastosowanie. W niektórych krajach szczepienie przeprowadzono tylko wśród osób z grup wysokiego ryzyka na zakażenie, głównie wśród pracowników służby zdrowia, narkomanów oraz grup z dużą aktywnością seksualną (prostytutki, homoseksualiści). Aktualnie — poza szczepionkami zawierającymi HBsAg wyekstrahowany z surowicy nosicieli HBV — dostępna jest szczepionka z rekombinowanym HBsAg uzyskanym na bazie drożdży S. cerevisiae (Engerix B).

Hepatitis D virus (HDV)

Współ- występowanie (koinfekcja) wirusa HD zwiększa ciężkość choroby HBV. Szczepienie przeciwko HBV zapobiega zakażeniom zarówno HBV jak i HDV. Średnica wirionu (RNA) wynosi 35—37 nm. Składa się on z osłonki zbudowanej z HBsAg otaczającej strukturę zawierającą antygen delta.

DIAGNOSTYKA SEROLOGICZNA ZAKAŻEŃ WIRUSOWYCH

Przejściowe występowanie swoistych przeciwciał klasy IgM u noworodków lub niemowląt wskazuje na zakażenie wrodzone lub okołoporodowe. Swoiste IgM przeciwciała u dorosłych wskazują na kontakt pierwotny z antygenem lub reaktywację zakażenia bezobjawowego (latentnego). Czterokrotne lub większe obniżenie stężenia przeciwciał IgG, IgA wskazuje na przebyte zakażenie, bez możliwości określenia czasu. Przeciwciała skierowane wobec licznych antygenów wirusowych pozostają w organizmie przez miesiące, a nawet lata po przebytym ostrym zakażeniu lub po szczepieniu. Wielokrotne badania serologiczne, najmniej dwóch próbek surowic, w odstępie 2—3 tygodni, mają zatem wartość diagnostyczną.

WIRUSOWE ZAKAŻENIA SZPITALNE

Do wirusów, które zazwyczaj nie powodują uszkodzenia płodu, mimo przebycia zakażenia przez kobietę ciężarną, należą:
— Influenzavirus (wirusy grypy),
— Coxsackie virus,
— Mumps virus (wirus nagminnego zapalenia ślinianek przyusznych),
— Echovirus,
— Measles virus (wirus odry).
Wiele wirusów może mieć istotne znaczenie w zakażeniach szpitalnych u biorców szpiku kostnego lub narządów litych (p. Transplantacje i zakażenia), u pacjentów otrzymujących transfuzje krwi lub preparaty krwiopochodne, otrzymujących inne leki iniekcyjne lub poddawanych różnym zabiegom diagnostycznym i/lub leczniczym, połączonych z przerwaniem ciągłości tkanek (skóry i/lub błony śluzowej) (m.in. szczepienia ochronne, zabiegi operacyjne itd.).

Zobacz na: Russell Blaylock o szczepieniu kobiet w ciąży

TRANSPLANTACJE I ZAKAŻENIA

U pacjentów, którzy przeżyli 6 lub więcej miesięcy po przeszczepie szpiku kostnego, stwierdza się przewlekły niedobór IgG, co jest przyczyną braku opsonizacji bakterii otoczkowych, takich jak Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae i Neisseria meningitidis. Zakażenia tymi bakteriami odznaczają się wysoką śmiertelnością, ponieważ mają skryty początek i są zwykle zaawansowane (posocznica), gdy pacjent zgłasza się do lekarza. W większości ośrodków zaleca się stosowanie profilaktyczne penicyliny do końca życia, zwłaszcza u pacjentów z przewlekłą chorobą GvHD, oraz szczepienie uodparniające przeciwko S. pneumoniae i H. influenzae typu b. Uodpornienie przeciwtężcowe przeprowadza się zwykle między 6 a 12 miesiącem po transplantacji.

Zakażenia wirusowe

Istnieje pewna liczba wirusów, które mogą wywoływać zakażenia u pacjentów po zabiegach transplantacji, zwłaszcza gdy dawcy narządów nie są spokrewnieni z biorcami. Ciężkie zakażenia mogą wywoływać takie wirusy, jak EBV, HHV typu 6, HPV i adenowirusy (tab. 7.10), a także wirusy grypy, paragrypy, RSV i odry. Zakażenia egzogenne układu oddechowego o ciężkim przebiegu mogą dotyczyć RSV i Rubellavirus. Wysypka odrowa może nie występować u biorców przeszczepów (ma charakter immunopatologiczny). W wielu ośrodkach przeprowadza się po roku od transplantacji powtórne szczepienie przeciwko poliowirusom.

Zapobieganie

3. Modulacja osobniczej wrażliwości na zakażenia
Należy się spodziewać, że dalszy rozwój medycyny doprowadzi do uzyskania sukcesów polegających na uzyskaniu możliwości modulowania osobniczej wrażliwości na zakażenie, usuwaniu drogą inżynierii genetycznej wrodzonych defektów itd. W chwili obecnej możliwości w tym zakresie są raczej skromne. Polegają one na próbach rekonstrukcji układu immunologicznego, stosowaniu swoistych szczepionek lub preparatów podobnych oraz na stosowaniu „leków immunologicznych”.
Do rekonstrukcji układu immunologicznego wykorzystywane są głównie:
— transplantacja szpiku,
— transplantacja leukocytów,
— transplantacja świeżego osocza (składniki dopełniacza),
— preparaty immunoglobulinowe (np. Gramma-Venina, santoglobina i inne),
— preparaty grasicy.
U osób z defektami immunologicznymi, w celu zapobiegania częstym nawrotom zakażeń w tym szpitalnych, podaje się dodatkowo swoiste szczepionki składające się z różnych bakterii (m.in. Neisseria meningitidis, Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae typ b, Pseudomonas aeruginosa, Bronchovaxom, Urovaxom i inne). Szczepienia też mogą dotyczyć profilaktyki zakażeń wirusowych (p. Transplantacje i zakażenia).

Drogi zakażenia

 Leczenie

W leczeniu grzybic o.u.n. zalecana jest terapia skojarzona amfoterycyny B (dożylnie) z flucytozyną (doustnie lub dożylnie).
W ośrodkach zagranicznych antybiotyki są też wykorzystywane w profilaktyce (ryfampicyna, minocyklina, sulfizoksazol, fluorochinolony) zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych wywoływanych przez N. meningitidis lub H. influenzae (p. rozdz. 3). Szczepionki (tab. 8.35) mają już praktyczne zastosowanie do immunoprofilaktyki w zapaleniach opon mózgowo-rdzeniowych wywoływanych przez N. meningitidis, S. pneumoniae i H. influenzae (tab. 8.36). Trwają badania nad szczepionką przeciwko S. agalactiae (GBS) i E. coli K1.

Tabela 8.35 Immunoprofllaktyka w zapaleniach opon mózgowo-rdzeniowych
Szczepionki

1. Czterowalentna meningokokowa (Neisseria meningitidis)
— polisacharydy grup serologicznych A, C, Y i W 135 (ale nie B)
2. 23-walentna pneumokokowa (5. pneumoniae)
— polisacharydy — duńskie serotypy 1 do 5, 8, 9 N, 12 F, 14, 17, 19 F, 20, 22 F, 23 F, 6 B, 10A, IIA, 7F, 15B, 18C, 19A, 9V i 33 F
3. Monowalentna — serotyp b Haemophilus influenzae (Hib)
4. Diwalentna — serotyp II i III grupy B Streptococcus (GBS)
(polisacharydy) i poliwalentna: serotyp la, Ib, Ic, II i III
5. Polisacharyd K 1 Escherichia coli

PRÓCHNICA ZĘBÓW

Profilaktyka próchnicy uwzględnia podawanie fluorków z produktami żywnościowymi, środkami higieny jamy ustnej (pasty, płyny itd.). Oprócz tego w profilaktyce próchnicy mają znaczenie m.in. uszczelnianie bruzd, środki przeciwbakteryjne używane w płukankach i pastach do zębów, substytuty cukru (cyklamat, aspartam, sacharyna, sorbitol, mannitol). Podjęto również próby opracowania i wykorzystania szczepionek zawierających antygeny Streptococcus mutans.

 

Podręczniki medyczne o szczepionkach

Fragmenty książki w których wspomniane jest o szczepionkach, pominięte zostały miejsca w których na przykład autorzy mówią, że nie ma na coś szczepionek, o nadziejach względem szczepionek, albo prowadzone są prace nad jakąś szczepionką.

1. Wiadomości ogólne z zakresu mikrobiologii lekarskiej

Immunoprofilaktyka

Immunizacja czynna. W uodpornianiu czynnym, układ odpornościowy w wyniku podania szczepionki pobudzany jest do wytworzenia swoistej odpowiedzi immunologicznej. W tabeli 1.12 przedstawiono grupy szczepionek stosowanych w immunizacji czynnej. Tabela 1.13 zawiera, jako przykład, wykaz szczepionek rekomendowanych przez Advisory Committee on Immunisation Practices w USA (www.cdc.gov/ /nip). Na wspomnianej stronie internetowej dostępny jest również Narodowy Program Immunizacji zawierający rekomendowany wykaz szczepień dorosłych w zależności od wieku i stanu zdrowia. Obowiązujący kalendarz szczepień stosowanych w innych krajach różni się od tej propozycji w kilku szczegółach. Na przykład: rutynowe szczepienie przeciw ospie wietrznej i przeciw pneumokokom nie obowiązuje w Niemczech, Austrii i Szwajcarii (patrz: www.rki.de). Aby nie komplikować sprawy szczepień, można stosować licencjonowane szczepionki złożone, pod warunkiem że wskazane jest przyjęcie którejkolwiek z komponent szczepionki i nie ma przeciwwskazań do podania pozostałych. Wykonujący szczepienie powinien zapoznać się z instrukcją producenta w celu uzyskania szczegółowych informacji.

 

 

2. Podstawy immunologii

Ochrona immunologiczna i immunopatologia

Tabela 2.10. Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV). Relacja pomiędzy efektywną prezentacją przez cząsteczki MHC, odpowiedzią komórek T, przebiegiem zakażenia i obrazem klinicznym. Obniżona immunokompetencja lub zwiększone namnażanie HBV przesuwają równowagę ku niekorzystnemu wynikowi choroby; szczepionka przesuwa równowagę ku korzystnemu przebiegowi choroby.

Wpływ profilaktycznej immunizacji na obronę immunologiczną

Szczepionki wywołują ochronę przed chorobami, ale w większości przypadków nie zabezpieczają w pełni przed ponownym zakażeniem. Szczepienie za pomocą osłabionego patogenu zwykle prowadzi do ograniczenia zakażenia, zaś za pomocą zabitych patogenów lub anatoksyn do indukcji odporności. Ten pierwszy typ szczepionek wywołuje bardzo łagodne zakażenie lub chorobę zdolną do indukcji odpowiedzi odpornościowej, która później chroni gospodarza przed ponownym zakażeniem. Skuteczne wyeliminowanie ospy prawdziwej w latach siedemdziesiątych jest, jak dotychczas, największym sukcesem w historii szczepień. Faktem jest, że szczepienia nigdy nie dają absolutnej ochrony, ale zwiększają od 100 do 10 000 razy szanse przeżycia. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku zakażeń wywołanych czynnikami niecytopatycznymi, w których choroba wynika z samej odpowiedzi odpornościowej (patrz powyżej). W określonych okolicznościach i u bardzo małej liczby zaszczepionych osób może dojść do przesunięcia równowagi pomiędzy obroną immunologiczną a zakażeniem w niekorzystnym kierunku, w ten sposób, że szczepienie doprowadza do nasilenia objawów chorobowych. Do rzadkich przykładów tego zjawiska należy stosowanie szczepionek inaktywowanych przeciwko syncytialnemu wirusowi oddechowemu (ang. respiratory syncytial virus, RSV) w latach 60. XX wieku oraz użycie niektórych tzw. szczepionek podjednostkowych i rekombino- wanych przeciwko zakażeniom niecytopatycznymi wirusami w rzadkich układach modelowych. Podsumowując, trzeba pamiętać, że dotychczas większość opracowanych skutecznych schematów immunizacyjnych wykorzystuje powstawanie ochronnych przeciwciał. Odnosi się to w szczególności do klasycznych szczepień ochronnych wymienionych w tabeli 1.13 (s. 30) stosowanych u dzieci i wyjaśnia, dlaczego przeciwciała są nie tylko odpowiedzialne za obronę noworodków podczas wczesnego okresu nabywania kompetencji po porodzie, gdy doświadczenie immunologiczne przenosi się z matki za pośrednictwem przeciwciał, lecz także osłabiają zakażenia we wczesnym dzieciństwie w sposób podobny do szczepienia. Wyjaśnia to również, dlaczego wszystkie skuteczne szczepionki działają za pośrednictwem przeciwciał neutralizujących – ponieważ ta droga została wybrana przez koewolucję. Jak wspomniano wcześniej rozważając problem pamięci immunologicznej, komórki T pamięci są niezbędne do ochrony immunologicznej, szczególnie w sytuacji, kiedy stała obecność antygenu jest wydajnie kontrolowana za pomocą odporności przeciw- zakaźnej (np. gruźlica, HIV).

Patologiczna odpowiedź odpornościowa

Pacjenci z atopią cierpią znacznie z powodu alergii. Atopia jest uwarunkowana genetycznie. Dziecko wykazuje 50% ryzyko rozwinięcia atopii, jeśli oboje rodzice są alergikami, lub 30% ryzyka, jeśli tylko jedno z nich jest alergikiem. Częstość występowania atopii w ogólnej populacji wynosi 10-15%. Atopia koreluje z wysokim poziomem produkcji IgE i odczulanie skierowane jest na próby zmiany odpowiedzi TH2 (produkcja IgE) na odpowiedź TH1 (produkcja IgG) za pomocą powtarzających się szczepień lub doustnego podawania alergenów (patrz ryc. 2.14, s. 71). Jest prawdopodobne, że główną rolę w skutecznym odczulaniu odgrywa wzrastająca produkcja IgG, jako przeciwstawna do wytwarzania przeciwciał IgE.

4. Bakterie jako patogeny ludzkie

Streptococcus i Enterococcus

Osoby z wysokim stopniem ryzyka powinny być chronione przed zakażeniem pneumokokami poprzez czynne uodpornienie szczepionką zawierającą oczyszczone polisacharydy otoczkowe.

Streptococcus pneumoniae (dwoińka zapalenia płuc)

Epidemiologia i zapobieganie. Zakażenia pneumokokowe są endemiczne i zdarzają się we wszystkich porach roku, szczególnie u ludzi w starszym wieku. Ludzie są naturalnym rezerwuarem patogenu. Do uodpornienia stosuje się szczepionkę Pneumovax®23. Zawiera ona 25 |xg oczyszczonego wielocukru otoczkowego każdego z 23 najczęstszych serotypów. W szczepionce, która jest zalecana dla osób z predysponującymi chorobami podstawowymi, są zawarte antygeny reprezentowane u 80 do 90% izolowanych pneumokoków. Dostępna jest także siedmiowalentna koniugo-
wana szczepionka, która jest skuteczna u dzieci poniżej 2. rż. (s. 30). Profilaktyka po ekspozycji nie jest konieczna.

Bacillus anthracis (wąglik)

Profilaktyka uwzględnia redukcję narażenia na kontakt z chorymi zwierzętami i dezynfekcję skażonych produktów. W profilaktyce czynnej u osób ze szczególnie wysokim ryzykiem zachorowania można stosować bezkomórkową szczepionkę otrzymywaną z filtratu hodowli [obecnie stosuje się szczepionki oparte na oczyszczonych toksoidach wąglika – przyp. red. pol.].

Tężec

 

Epidemiologia i zapobieganie. Tężec obecnie rzadko występuje w krajach, w których stosuje się szczepienie (zapadalność około 1 przypadek na milion mieszkańców na rok). Znacznie częściej zdarza się w krajach rozwijających się lub słabo rozwiniętych. Na świecie każdego roku zapada na tężec około 300 000 osób, z czego około 50% to przypadki śmiertelne. Tak więc istotność wpływu aktywnych szczepień jako metody zapobiegania chorobie nie może być przeceniana (patrz s. 30 kalendarz szczepień). Jako zabezpieczenie powinno się stosować raz na każde 10 lat dawkę przypominającą (s. 30). Dawka przypominająca jest również wymagana w przypadku poważnego zranienia, jeżeli pacjent ostatni raz stosował szczepionkę wcześniej niż przed 5 laty, a także w przypadku małego zranienia, gdy szczepiony był przed 10 laty. Z kolei ludzką immunoglobulinę przeciwtężcową (250 IU) należy zastosować w przypadku poważnego zranienia u osób z niewystarczającym uodpornieniem lub jeśli brak jest pewnej informacji o uprzednim szczepieniu.

Corynebacterium, Actinomyces i inne laseczki Gram-dodatnie

Podstawą diagnostyki laboratoryjnej jest identyfikacja drobnoustroju, a najważniejszą formą leczenia zastosowanie antytoksyny. Błonica występuje wyłącznie u ludzi. Dzięki programowi intensywnych szczepień toksoidem (anatoksyną) błonicy choroba występuje obecnie rzadko.

Prątki gruźlicy (TB)

Podczas próby tuberkulinowej (próba Mantoux, „złoty standard”) podaje się śródskórnie 5 jednostek tuberkuliny (TU). Jeśli wynik jest ujemny, dawkę podnosi się do 250 TU. Pozytywny wynik pojawia się po 48-72 godzinach jako stan zapalny (stwardnienie) o średnicy 10 mm w miejscu podania antygenu. Pozytywny wynik świadczy o tym, że pacjent jest zakażony prątkiem lub zaszczepiony szczepionką BCG. Ważne jest, by zrozumieć, że dodatni wynik nie jest wskaźnikiem infekcji lub stanu odporności (osoba z dodatnim wynikiem może mieć różny poziom odporności). Połowa przypadków objawowej gruźlicy w populacji to reaktywacje zakażenia rozwijające się u osób tuberkulino-dodatnich.

(…)

Szczepienia i chemioprofilaktyka. Jest dostępna atenuowana szczepionka, która redukuje ryzyko nabycia choroby o około połowę. Zawiera ona żywy szczep BCG (M bovis Calmette’a-Guerina). Szczepienie osób tuberkulino-ujemnych wytwarza nadwrażliwość i (niepełną) odporność, która trwa 5-10 lat. W krajach z niskim poziomem zapadalności na gruźlicę obecnie nie jest zalecane stosowanie szczepień BCG zarówno u tuberkulino-ujemnych dzieci z wysokim ryzykiem zakażenia, jak i u dorosłych eksponowanych na prątki. Zapobiegawcza chemioterapia bezobjawowych infekcji (przetrwałych zakażeń prątkiem) przy zastosowaniu INH (300 mg/dzień) przez ponad pół roku jest skuteczna u osób z grup ryzyka, np. osób eksponowanych, które stały się tuberkulino-dodatnie, osób tuberkulino-dodatnich z obniżoną odpornością (leczenie immunosupresyjne, steroidoterapia, cukrzyca, alkoholizm) oraz osób z potwierdzonymi radiologicznie zmianami. Problem stanowi przestrzeganie przez chorego reżimu profilaktycznego przyjmowania leku.

Neisseria meningitidis (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa)

Szczepienia są możliwe przy użyciu szczepionek wytwarzanych z oczyszczonych polisacharydów otoczek A, C, Y i W-135. Nie ma szczepionki przeciw serogrupie B, ponieważ ta otoczka zawiera kwas polineuraminowy, który nie jest rozpoznawany jako obca substancja przez układ odpornościowy [istnieje ryzyko, że taka szczepionka może indukować wytwarzanie autoprzeciwciał – przyp. tłum.].

Salmonella (zapalenie żołądka i jelit, dur brzuszny, dur rzekomy)

Wymagane jest leczenie przeciwbakteryjne (ampicylina, kotrimoksazol, chinolony). Dostępna jest także atenuowana szczepionka chroniąca przed durem (tyfusem) brzusznym.

Szczepienie przeciwko durowi brzusznemu: osobom udającym się na tereny endemicznego występowania tej choroby podaje się doustną szczepionkę atenuowaną [w Polsce stosuje się wyłącznie szczepionki zabite podawane podskórnie, czasem szczepionka jest skojarzona z toksoidem tężcowym; szczepić powinny się osoby udające się do Azji, Afryki i Ameryki Południowej, ponadto Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny może w określonej sytuacji, np. dużej powodzi, zarządzić akcję szczepień na danym obszarze – przyp. tłum.].

Vibrio, Aeromonas i Plesiomonas

Cholera występuje tylko u ludzi. Zalecenia profilaktyczne koncentrują się na unikaniu ekspozycji na patogen. Szczepionka z zabitych bakterii i żywa szczepionka atenuowana są dostępne, zapewniają jednak poziom ochrony ograniczony do pół roku. Źródła podają, że okres wylęgania to 5 dni.

(…)

Dostępne są szczepionki zawierające zabite lub atenuowane komórki bakterii. Jednakże poziom immunizacji jest niewystarczający, a okres działania szczepionki trwa tylko pół roku.

Haemophilus i Pasteurella

Skoniugowane szczepionki, w których polisacharyd otoczki skojarzony został z białkiem, są dostępne w profilaktyce. Szczepionki te mogą być stosowane od 3. mż.

(…)

Epidemiologia i zapobieganie. H. influenzae występuje tylko u ludzi. Częstość poważnych zakażeń inwazyjnych (zapalenie opon, sepsa, zapalenie nagłośni) u dzieci bardzo spadła – około 10-krotnie – po wprowadzeniu szczepień i dalej będzie spadała, o ile będzie kontynuowany program szczepień (kalendarz szczepień, s. 30). Uodpornienie uzyskuje się dzięki wprowadzeniu skoniugowanej szczepionki anty-Hib, w której polisacharydowy epitop „b” jest skojarzony z białkiem. Szczepionkę tę można podawać już w pierwszych miesiącach życia. System odpornościowy nie reaguje produkcją przeciwciał na czyste antygeny polisacharydowe otoczki przed 2. rż„ ponieważ są to antygeny T-niezależne, przeciwko którym w pierwszych 2 latach życia przeciwciała są bardzo słabo wytwarzane. Brak jest wtedy też wzmocnienia odpowiedzi immunologicznej. Czterodniowe podawanie ryfampicyny wydaje się efektywną chemioprofilaktyką u nieszczepionych, małych dzieci narażonych na kontakt z patogenem.

Brucella, Bordetella, Francisella

 

Bordetella pertussis jest czynnikiem etiologicznym krztuśca (kokluszu), choroby występującej tylko u ludzi. Patogeny przenoszone są za pośrednictwem aerozolu. Drobnoustroje te nie cechują się swoistymi właściwościami inwazyjnymi, chociaż są zdolne do wywołania martwicy tkanki nabłonkowej i podnabłonkowej w obrębie błony śluzowej dolnych dróg oddechowych. Obraz kliniczny krztuśca manifestuje się: okresem nieżytowym, okresem nagłych napadów kaszlu i okresem zdrowienia, które są zazwyczaj diagnozowane klinicznie. W fazie nieżytowej oraz wczesnej fazie napadowej drobnoustroje można wyhodować z wydzielin nosogardzieli. Najważniejszym środkiem zapobiegawczym jest szczepienie w 1. rż.

(…)

Dorośli, którzy zostali zaszczepieni w dzieciństwie, wykazują niewielką odporność lub jej nie mają i często zapadają na atypową postać krztuśca.

(…)

Epidemiologia i zapobieganie. Krztusiec jest chorobą o światowym zasięgu. Jedynym gospodarzem zarazka jest człowiek. Źródłem są zakażone osoby w fazie napadowej, które podczas kaszlu wydalają kropelki wydzieliny. Zdrowi nosiciele nie występują.
Najważniejszym środkiem zapobiegawczym jest czynne szczepienie (patrz schemat szczepień, s. 30). Mimo dostępności szczepionki pełnokomórkowej, preferowane są obecnie różne szczepionki bezkomórkowe.

7. Wirusologia ogólna

Genetyka

Mutacja. Mutacje są zmianami w sekwencji nukleotydów, powodującymi mniej lub bardziej radykalne zmiany w powstającym białku. Tak zwane ciche mutacje (ang. silent mutations), w obrębie drugiego lub trzeciego nukleotydu kodonu, nie wpływają na sekwencję aminokwasów w białku.
Z medycznego punktu widzenia ważne są mutanty o osłabionej wirulencji, które zachowały w stanie nienaruszonym swój skład antygenowy i zdolność do replikacji – wirusy takie określa się jako „atenuowane” i stanowią one podstawę produkcji szczepionek zawierających żywe wirusy.

Swoista odpowiedź immunologiczna

Odporność humoralna. Przeciwciała mogą zaatakować wirusy jedynie poza komórkami gospodarza, co oznacza, że po rozwinięciu się zakażenia w danym narządzie działanie przeciwciał jest bardzo ograniczone, gdyż wirusy szerzą się z komórki do komórki. W zasadzie humoralna odpowiedź immunologiczna umożliwia zapobieganie zakażeniom uogólnionym, ale tylko w przypadku, gdy przeciwciała są obecne we wczesnym etapie infekcji (np. wytworzone wskutek szczepienia). Przeciwciała klasy IgG i IgM są aktywne w krwiobiegu (patrz rozdział 2), zaś przeciwciała klasy IgA występują na powierzchni błon śluzowych. Działanie przeciwciał na cząstki wirusa („neutralizacja”) polega na stworzeniu „przestrzennej przeszkody” (ang. steric hindrance) przez przeciwciała przyłączone do powierzchni wirionu, co uniemożliwia adsorpcję wirusa do komórki gospodarza. Neutralizujące działanie przeciwciał jest najsilniejsze wtedy, gdy łączą się one ze znajdującymi się na powierzchni kapsydu cząsteczkami odpowiedzialnymi za wiązanie się z receptorami, co powoduje ich zablokowanie, tym samym uniemożliwiając interakcję wirusa z receptorami komórkowymi (s. 354).
Odporność komórkowa. Ten rodzaj odpowiedzi immunologicznej odgrywa dużo większą rolę w zwalczaniu zakażeń wirusowych. Cytotoksyczne limfocyty T rozpoznają komórki zakażone przez wirusy dzięki obecności na ich powierzchni antygenów wirusowych i je niszczą. Podsumowując można stwierdzić, że w zwalczaniu zakażeń wirusowych ważniejszy jest system odporności komórkowej, co potwierdza obserwację, iż pacjenci z niedoborami odporności humoralnej z reguły skuteczniej zwalczają te zakażenia niż chorzy z zaburzeniami odporności komórkowej.

Zapobieganie zakażeniom wirusowym

■ Najważniejszym sposobem zapobiegania zakażeniom wirusowym są szczepienia z zastosowaniem żywych wirusów. Szczepionki zawierające wirusy inaktywowane z reguły powodują krótszą i słabszą odporność niż szczepionki z żywymi wirusami. Bierne uodpornienie przez podanie ludzkiej immunoglobuliny jest stosowane tylko w niektórych przypadkach, zwykle jako profilaktyka poekspozycyjna.
Znaczenie różnych metod zapobiegania zakażeniom. Z reguły szczepienie, czyli indukowanie odporności {profilaktyka immunologiczna), jest najważniejszym czynnikiem w zapobieganiu zakażeniu wirusowemu. Profilaktyka preekspozycyjna odnosi się do przestrzegania zasad higieny niezbędnych w czasie epidemii, zaś jej celem jest zapobieganie szerzeniu się patogenów w określonych sytuacjach. Chemioprofilaktyka, tj. podawanie chemioterapeutyków wtedy, gdy zagraża zakażenie, w celu zahamowania metabolizmu wirusowego, zamiast leczenia zaistniałej już infekcji, jest obecnie uzasadnione w określonych przypadkach, np. u pacjentów z zaburzeniami odporności (patrz „Chemioterapia”, s. 372).

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje uodpornienia – czynne i bierne:
Uodpornienie czynne. W metodzie tej antygen (wirus) wprowadzany jest do organizmu w formie inaktywowanej lub w postaci atenuowanej – o osłabionej patogenności, ale wykazującej zdolność do replikacji. Antygen stymuluje organizm do wytworzenia swojej własnej odporności.
■ Szczepionki inaktywowane. Po podaniu tzw. zabitych szczepionek rozwija się jedynie odporność humoralna, która z reguły nie trwa długo. Z tego powodu należy regularnie podawać dawki przypominające. Najważniejsze, wciąż stosowane, szczepionki zawierające inaktywowane wirusy to szczepionki przeciw grypie, wściekliźnie, niektórym zakażeniom flawiwirusowym oraz przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B [szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B jest szczepionką rekombinowaną, zawierającą antygen powierzchniowy wirusa HBV – przyp. tłum.]. Niektóre szczepionki inaktywowane zawierają tylko najważniejsze, immunogenne białka wirusa – szczepionki te, nazywane też rozszczepionymi (typu „split”), indukują lepszą odporność i przede wszystkim są lepiej tolerowane. Niektóre z nich są obecnie produkowane metodami inżynierii genetycznej.
■ Szczepionki żywe atenuowane. Szczepionki te zapewniają skuteczną i długotrwałą ochronę już po jednej dawce, ponieważ wirusy w nich zawarte są zdolne do replikacji w organizmie, stymulując nie tylko odporność humoralną, lecz czasami także odporność komórkową, nie mówiąc o odporności miejscowej (we wrotach zakażenia!). Zaleca się stosowanie żywych szczepionek, gdy tylko są dostępne. Istnieją jednak również wady tych szczepionek i ryzyko związane z ich stosowaniem, m.in. stabilność wirusa szczepionkowego, zwiększone ryzyko skażenia innymi wirusami (co powoduje konieczność bardziej dokładnego badania tych szczepionek) oraz możliwość rewersji szczepu atenuowanego – wskutek mutacji – do postaci patogennej (patrz s. 361).

■ Szczepionki zawierające wirusy rekombinowane. Ponieważ do indukcji ochronnej odporności jest niezbędna tylko niewielka liczba białek wirusa (białka powierzchniowe), w celu ekspresji tych białek u osób szczepionych wykorzystywane są wektory wirusowe (patrz s. 360). Jako odpowiednie wektory stosowane są najmniej wirulentne szczepy pikornawirusów, alfawirusów oraz pokswirusów. Aby wirus mógł namnażać się u osób zaszczepionych i jednocześnie eksponować żądane białko, w populacji nie może być ogólnej odporności na ten wektor. Takie rekombinowane szczepionki nie zostały jeszcze dopuszczone do stosowania u ludzi. Szczepionka przeciw wściekliźnie do użytku weterynaryjnego, zawierająca re- kombinowany wirus krowianki, jest, jak dotąd, jedynym przykładem praktycznego zastosowania tego typu (s. 360).
■ Szczepionki zawierające DNA. Ponieważ oczyszczony DNA można wprowadzić do komórek eukariotycznych (transfekcja) i uzyskać ekspresję informacji, jaką zawiera, zatem DNA kodujący żądane białka (wirusowe) można stosować jako materiał szczepionkowy. Takie szczepionki są ciągle jeszcze w fazie badań; ich zalety to łatwość produkcji oraz duża stabilność.
Uodpornienie bierne. Ten typ immunizacji polega na podaniu przeciwciał w postaci ludzkich immunoglobulin. Uodpornienie takie utrzymuje się krótko i zabezpiecza wyłącznie przed wirusami wywołującymi wiremię. Bierne uodpornienie jest zwykle stosowane jako profilaktyka poekspozycyjna, tzn. po wystąpieniu zakażenia lub w sytuacji dużego zagrożenia infekcją, np. aby zapobiec wściekliźnie (miejscowo, rana kąsana) lub wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.
W tabeli 1.13 (s. 29) oraz w tabeli 8.7 (wścieklizna, s. 436) podano listę najważniejszych szczepień ochronnych.

8 Wirusy patogenne dla człowieka

Wirus ospy wietrznej-półpaśca (VZV, ang. varicella-zoster virus)

Epidemiologia, zapobieganie i leczenie. Wirus VZV przenosi się drogą oddechową i jest bardzo zakaźny. Obecnie zakażenie pierwotne w postaci ospy wietrznej jest nadal prawie wyłącznie chorobą wieku dziecięcego. Dostępna jest szczepionka zawierająca atenuowane wirusy, zapobiegająca ospie wietrznej, a być może także półpaścowi, jednak jej stosowanie jest nadal sprawą dyskusyjną. U osób z zaburzeniami odporności, w ramach uodpornienia biernego lub profilaktyki poekspozycyjnej, można podawać hiperimmunizowaną surowicę odpornościową. Acyklowir jest stosowany zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu zakażeń VZV.

Pokswirusy

Wirus ospy prawdziwej, należący do rodzaju Orthopoxvirus, jest czynnikiem etiologicznym ospy prawdziwej, której wykorzenienie Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła w 1980 roku, po kampanii szczepień. Wirus krowianki, zastosowany w końcu XVIII wieku przez E. Jennera w Anglii jako wirus szczepionkowy przeciw ospie prawdziwej, obecnie jest stosowany w biologii molekularnej jako wektor, a także, w eksperymentalnych szczepionkach, jako hybrydowy wirus zawierający determinanty antygenowe innych wirusów. Wśród ortopokswirusów zakażających zwierzęta głównym patogenem człowieka jest wirus ospy małpiej. Także parapokswirusy, będące patogenami zwierzęcymi, czasami zakażają ludzi, u których wywołują niegroźne wysypki (wirus guzków dojarek, wirus ospy owczej).

(…)

Choroby, takie jak ospa prawdziwa (variola major) i łagodniejsza forma – alastrim (variola minor, ospa łagodna), już nie występują w populacji ludzkiej dzięki szerokiemu programowi szczepień, przeprowadzonemu na skalę światową w latach siedemdziesiątych XX wieku. Ostatnią osobę chorą na ospę prawdziwą zarejestrowano w Somalii w 1977 roku, zaś eradykacja choroby została formalnie ogłoszona w 1980 roku. Od tego czasu szczepy wirusa są przechowywane wyłącznie w dwóch specjalnych laboratoriach.

(…)

Wirus krowianki nie jest atenuowanym wirusem ospy prawdziwej, lecz reprezentuje oddzielny typ wirusa o nieznanym pochodzeniu. Był stosowany jako wirus szczepionkowy w uodpornieniu przeciw ospie prawdziwej. Szczepienie powodowało powstanie zmian pęcherzykowych wokół miejsca skaryfikacji, którym zwykle towarzyszyła gorączka. Groźnym powikłaniem było zapalenie mózgu o nie do końca wyjaśnionej patogenezie. Przypuszcza się, że ważną rolę odgrywała tu reakcja auto- immunologiczna. Inne powikłania obejmowały uogólnione zakażenie wirusem krowianki oraz zapalenie rogówki. Krowianka i jej powikłania w dużej mierze zniknęły po wykorzenieniu ospy prawdziwej dzięki programowi szczepień przeprowadzonemu przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Szczepy wirusa krowianki są jednak ciągle często stosowane jako wektory w laboratoriach biologii molekularnej (możliwość patogenności wirusa musi być brana pod uwagę przez naukowców przeprowadzających doświadczenia).

Hepadnawirusy: wirus zapalenia wątroby typu B i wirus zapalenia wątroby typu D

Zapobieganie: czynne uodpornienie za pomocą szczepionki zawierającej antygen powierzchniowy HBV (HBs-Ag); po ekspozycji – z jednoczesnym zastosowaniem uodpornienia biernego.

(…)

Jak dotąd nie udało się namnożyć wirusa HBV in vitro. Antygen stosowany w szczepionkach można wyizolować z krwi człowieka, jednak obawa przed AIDS spowodowała nieuzasadnione, oparte na emocjach odrzucenie tej szczepionki. Obecnie, dzięki postępowi inżynierii genetycznej, dostępna jest inna [rekombinowana – przyp. red. pol.] szczepionka, zawierająca HBs-Ag uzyskany w wyniku syntezy przez komórki grzybów drożdżopodobnych.
Zapobieganie: dawki przypominające szczepionki przeciw HBV. Okresowe stosowanie dawek przypominających, zwłaszcza u osób z grupy dużego ryzyka, było zalecane przez jakiś czas w celu utrzymania odpowiedniego poziomu uodpornienia. Ponieważ jednak u wszystkich skutecznie zaszczepionych osób po kolejnym kontakcie z patogenem odporność bardzo szybko narasta („pamięć immunologiczna”, patrz s. 86), zalecenie to w wielu krajach zostało zastąpione następującym schematem:
Po zaszczepieniu według klasycznej metody (0, I i 6 miesięcy) miano przeciwciał anty-HBs mierzy się w ciągu 1 do 3 miesięcy [po podaniu ostatniej dawki – przyp. tłum.). Osoby skutecznie zaszczepione (miano przeciwciał anty-HBs >100 IU/1) nie wymagają dawek przypominających. U osób słabo odpowiadających lub nieodpowiadających na szczepienie (miano < 100 IU/l) należy starać się uzyskać miano 100 IU/l, podając kolejne trzy dawki szczepionki [obecnie za miano ochronne uważa się 10 IU/l – przyp. tłum.].

Pikornawirusy

Zapobieganie. Przeciw poliomyelitis – podstawowe szczepienie za pomocą szczepionek zawierających zabite lub żywe wirusy; wzw typu A – szczepionki zawierające zabity wirus; w przypadku rinowirusów – unikanie ekspozycji.

(…)

J. Salk opracował w 1954 roku szczepionkę przeciw poliomyelitis, zawierającą trzy typy poliowirusów inaktywowane formaliną (IPV, ang. inactivated polio vaccine). Pięć lat później została opracowana przez A. B. Sabina żywa, doustna szczepionka, zawierająca trzy żywe, ale pozbawione neurowirulencji szczepy poliowirusów (OPV, ang. oral polio vaccine), stosowane w szczepionce monowalentnej lub skojarzonej. Realizacja planu WHO eradykacji poliomyelitis na świecie wydaje się być możliwa przy zastosowaniu szczepionki doustnej, na co wskazuje eliminacja tej choroby w wielu krajach, w tym na całym kontynencie Ameryki Południowej.

Szczepionki przeciw poliomyelitis: zalety i wady 

Zaletami szczepionki zabitej, czyli inaktywowanej, jest długi okres stabilności i praktycznie całkowite bezpieczeństwo podawania. Wadami tej postaci szczepionki jest jej wysoki koszt, konieczność zastosowania trzech wstrzyknięć oraz słabsza, lub co najmniej krócej trwająca, odporność niż w przypadku szczepionki atenuowanej. Trwają prace nad opracowaniem ulepszonych szczepionek tego typu (elPV, ang. enhanced inactivated vaccine).

Zaletami żywej szczepionki są doustna droga podawania, niska cena i duża skuteczność. Wadą jest termolabilność szczepionki, co powoduje obniżenie częstości serokonwersji (większy odsetek osób nieskutecznie zaszczepionych) w krajach tropikalnych. Innym problemem jest występowanie w 1 przypadku na milion porażenia po szczepieniu (VAPP, ang. vaccination-associated paralytic poliomyelitis). W krajach rozwiniętych VAPP odpowiadał za większą liczbę porażeń niż dzikie szczepy poliowirusów, co spowodowało, że praktycznie wszystkie te kraje wróciły do stosowania IPV.

Togawirusy

Zapobieganie. W zapobieganiu zakażeniom wywołanym przez alfawirusy i wirus różyczki stosuje się szczepionki. Głównym celem profilaktyki różyczki jest ochrona płodu przed wadami wywołanymi przez ten wirus. Wrażliwość na zakażenie wirusem różyczki wykazuje 10-15% młodych osób dorosłych. Wobec dostępności żywej szczepionki, wywołującej nieliczne objawy niepożądane, a jednocześnie zapewniającej skuteczną ochronę przed zakażeniem, stosuje się masowe uodpornienie dzieci (chłopców i dziewcząt!) przed osiągnięciem wieku dojrzewania. Szczepionka jest dobrze tolerowana, nie jest więc potrzebna uprzednia kontrola stanu odporności.

Flawiwirusy

Dostępna jest szczepionka przeciw żółtej gorączce (żywa szczepionka) oraz przeciw europejskiemu kleszczowemu zapaleniu mózgu (zabita szczepionka).

Reowirusy

Rotawirusy pozostają żywotne przez długi okres na powierzchni przedmiotów i na skórze (rąk!), dlatego też zakażone osoby i zdrowi nosiciele
przyczyniają się do ich szybkiego szerzenia się. Najbardziej skuteczną metodą zapobiegania tym zakażeniom jest ścisłe przestrzeganie zasad higieny [obecnie wprowadza się do użytku skuteczną, żywą doustną szczepionkę – przyp. red. pol.].

Ortomyksowirusy

Zapobieganie: zabite szczepionki dla osób z grup dużego ryzyka, np. z chorobami układu krążenia.

(…)

Zapobieganie i terapia. W profilaktyce grypy dostępna jest szczepionka inaktywowana i kilka szczepionek typu „split” (nowa: do stosowania donosowego). Szczepienie jest zalecane zwłaszcza u osób narażonych na zakażenia z racji wykonywanego zawodu, jak również u pacjentów z chorobami układu sercowo-naczyniowego w wywiadzie.

Bunyawirusy

Dostępna jest szczepionka przeciw gorączce doliny Rift.

Paramyksowirusy

Zapobieganie: w profilaktyce odry i nagminnego zapalenia przyusznic stosuje się żywe szczepionki; nie jest dostępna immunoprofilaktyka przeciw innym paramyksowirusom.

(…)

Wirusy RS (RSV) wywołują zapalenie oskrzelików lub zapalenie płuc, głównie u dzieci do 6. mż„ rzadziej do 2. rż. Ciężkość przebiegu zakażenia w dużej mierze zależy od stanu odporności. Udokumentowano, iż u dzieci, które otrzymały zabitą szczepionkę przeciw RSV, przebieg zakażenia był cięższy, podobnie jak w przypadku odry. Jest to prawdopodobnie spowodowane obecnością przeciwciał (w przypadku małych dzieci – przeciwciał nabytych od matki przez łożysko). Pacjenci z zaburzeniami odporności, np. biorcy przeszczepu szpiku kostnego, są również narażeni na zakażenie RSV.

(…)

Zapobieganie. Dostępne są żywe atenuowane szczepionki przeciw odrze i nagminnemu zapaleniu przyusznic. Szczepionki zabite nie powinny być stosowane z powodu wyżej wspomnianego efektu nasilania objawów zakażenia. Nie opracowano dotąd szczepionek przeciw innym paramyksowirusom.

(…)

Wirusy RS (RSV) wywołują zapalenie oskrzelików lub zapalenie płuc, głównie u dzieci do 6. mż„ rzadziej do 2. rż. Ciężkość przebiegu zakażenia w dużej mierze zależy od stanu odporności. Udokumentowano, iż u dzieci, które otrzymały zabitą szczepionkę przeciw RSV, przebieg zakażenia był cięższy, podobnie jak w przypadku odry. Jest to prawdopodobnie spowodowane obecnością przeciwciał (w przypadku małych dzieci – przeciwciał nabytych od matki przez łożysko). Pacjenci z zaburzeniami odporności, np. biorcy przeszczepu szpiku kostnego, są również narażeni na zakażenie RSV.

Zapobieganie. Dostępne są żywe atenuowane szczepionki przeciw odrze i nagminnemu zapaleniu przyusznic. Szczepionki zabite nie powinny być stosowane z powodu wyżej wspomnianego efektu nasilania objawów zakażenia. Nie opracowano dotąd szczepionek przeciw innym paramyksowirusom.

Rabdowirusy

Zapobieganie: z powodu okresu wylęgania trwającego od tygodnia do kilkunastu miesięcy (z wyjątkiem typów 2-4) można zastosować czynno-bierną profilaktykę poekspozycyjną w postaci zabitej szczepionki (uodpornienie czynne) w skojarzeniu z ludzką immunoglobuliną (uodpornienie bierne). Profilaktyka preekspozycyjna w formie zabitej szczepionki podawana jest osobom należącym do grupy dużego ryzyka.

(…)

Patogen. Lyssawirusy mające znaczenie w medycynie są sklasyfikowane w siedmiu genotypach. Typ 1 reprezentuje klasycznego wirusa wścieklizny, występującego na całym świecie w dwóch formach: „wirusa dzikiego” – izolowanego od ludzi i zwierząt oraz wirusa „fixe” – szczepu uzyskanego przez L. Pasteura. W 1882 roku Pasteur zakaził króliki domózgowo wirusem wścieklizny. Po wielokrotnych pasażach wirusa w królikach opracował on zabitą szczepionkę przeciw wściekliźnie. W trakcie powtarzanych pasaży mózg-mózg u zwierząt laboratoryjnych wirus „fixe” uległ tak znacznej adaptacji do tkanki mózgowej, że stał się niezdolny do replikacji w innych tkankach, poza układem nerwowym. Typy 2-4 wyizolowano od afrykańskich nietoperzy, typy 5 i 6 od nietoperzy europejskich, zaś typ 7 – od nietoperzy australijskich.

(…)

Diagnostyka laboratoryjna. Przyżyciowa diagnostyka laboratoryjna polega na badaniu za pomocą metody immunofluorescencji preparatów odciskowych z rogówki lub bioptatów skóry. Pośmiertnie wirus wścieklizny można wykryć w tkance mózgowej ludzi i zwierząt poprzez inokulację osesków mysich lub hodowli komórkowych tkanką mózgową albo śliną.
Ponieważ wytwarzanie przeciwciał rozpoczyna się późno, diagnostyka serologiczna w praktyce nie ma znaczenia. Badania serologiczne są natomiast stosowane do sprawdzenia stanu odporności poszczepiennej. Przydatne techniki laboratoryjne obejmują test EIA lub neutralizacji (RFFIT, ang. rapid fluorescent focus inhibition test in celi cultures). Diagnostyka wścieklizny prowadzona jest w wyspecjalizowanych laboratoriach.

(…)

Zapobieganie. Długi okres wylęgania choroby, wynoszący u ludzi od kilku tygodni do kilku miesięcy, zależnie od umiejscowienia i rozległości rany kąsanej, sprawia, że jest możliwe stosowanie profilaktyki poekspozycyjnej. Pierwszą szczepionkę przeciw wściekliźnie opracował Pasteur – była to zabita szczepionka uzyskana z tkanki nerwowej zakażonych zwierząt. Stosowanie tej prototypowej szczepionki często związane było z ciężkimi działaniami niepożądanymi, w tym z alergicznym zapaleniem mózgu i rdzenia kręgowego. Szczepionki aktualnie stosowane są produkowane na ludzkich embrionalnych komórkach diploidalnych (HDCV, ang. human diploid celi vaccine), kurzych fibroblastach lub zarodkach kaczych. Nie zanotowano występowania objawów niepożądanych po zastosowaniu tych szczepionek, tak więc wcześniejsze obawy związane ze stosowaniem szczepień przeciw wściekliźnie nie są już uzasadnione.
Procedura profilaktyki poekspozycyjnej zależy od rodzaju ekspozycji, gatunku zwierzęcia będącego źródłem ekspozycji i jego stanu zdrowia, jak również sytuacji epidemiologicznej w danym regionie (tab. 8.7). Ekspozycję stanowi ukąszenie, skażenie rany śliną lub polizanie błon śluzowych przez zwierzę, ale nie zwykłe głaskanie zwierzęcia. W regionach endemicznych każde zwierzę, które gryzie bez prowokacji, należy podejrzewać o wściekliznę.
Profilaktyka poekspozycyjna zaczyna się od bardzo dokładnego oczyszczenia rany, którego najważniejszym etapem jest dokładne przemycie rany mydłem, wodą i środkiem dezynfekcyjnym. Następnie stosuje się uodpornienie bierne, podając ludzką surowicę odpornościową przeciw wściekliźnie (RIG, ang. human rabies im- munoglobulin) w dawce 20 lU/kg masy ciała, z czego połowę należy wstrzyknąć wokół rany, zaś drugą połowę wyliczonej dawki podać domięśniowo. Jednocześnie należy rozpocząć podawanie domięśniowo sześciu dawek szczepionki HDCY: w dniu ekspozycji (dzień 0), a następnie w 3., 7., 14., 30. i 90. dniu po ekspozycji. Obecnie obowiązujące zalecenia terapeutyczne zebrano w tabeli 8.7. Ważne: profilaktyka poekspozycyjna prawdopodobnie jest nieskuteczna wobec szczepów wirusa występujących w Afryce (typy 2-4).
Osoby narażone na zwiększone ryzyko zakażenia wirusem wścieklizny mogą również otrzymać tzw. profilaktykę preekspozycyjną w postaci trzech dawek szczepionki HDCV. W przypadku zaistnienia ekspozycji należy właściwie opracować ranę oraz podać kolejne dawki szczepionki HDCV. Profilaktyka poekspozycyjna nie ma praktycznego zastosowania u zwierząt. Zwierzęta, szczególnie psy i koty, należy szczepić żywą szczepionką, produkowaną na zarodkach kaczych. U dzikich zwierząt (lisy) skuteczne są akcje doustnego szczepienia za pomocą przynęty. Jeśli zawiera ona atenuowanego wirusa wścieklizny, ekspozycję człowieka na tę szczepionkę należy traktować jak kontakt z wirusem
wścieklizny i zastosować procedurę profilaktyki poekspozycyjnej. Profilaktyki poekspozycyjnej nie stosuje się po ekspozycji na szczepionkowy rekombinowany wirus krowianki. Jednak w tym przypadku należy wziąć pod uwagę patogenność wirusa krowianki (patrz s. 396).

Podręczniki medyczne o szczepionkach

 

 

 

IMMUNOLOGIA – Jakub Gołąb

19.5.3.1. Szczepionki swoiste

Pierwsze szczepionki zawierały żywe drobnoustroje wykazujące pełną zjadliwość, co wywoływało poważne odczyny poszczepienne, a nawet zgony. Obecnie takie szczepionki nie są stosowane w medycynie. Pierwsze szczepionki zawierające drobnoustroje o zmodyfikowanej zjadliwości uzyskiwane były dzięki wykorzystaniu szczepów odzwierzęcych. Dzięki eksperymentom Edwarda Jennera, który wykorzystał wirusa ospy krowiej w szczepionce przeciw ospie prawdziwej, wykazano, że podanie drobnoustroju o zredukowanej zjadliwości chroni przed zachorowaniem. Na tej samej koncepcji oparta jest szczepionka przeciw gruźlicy (BCG – Bacillus Calmette-Guerin), zawierająca prątek bydlęcy, atenuowany podczas pasażowania w specjalnych warunkach hodowli. Pierwsze obserwacje zjawiska utraty zjadliwości drobnoustroju w wyniku hodowli w zmienionych warunkach (temperatura, zawartość tlenu, składniki podłoża) poczynił Ludwik Pasteur. W wyniku zastosowania eksperymentalnych warunków hodowli uzyskał niezjadliwe szczepy wąglika i cholery ptasiej. Kolejne zmutowane na drodze pasażowania drobno¬ustroje szczepionkowe to wirusy żółtej gorączki, poliomyelitis, odry, świnki i różyczki. Nowa technologia dzięki sekwencjonowaniu genomów zmutowanych drobnoustrojów pozwala określić ich trwałość, na przykład dla szczepionkowego wirusa poliomyelitis typu 1 wykazano możliwość 57 mutacji, zaś dla typu 2 i 3 tylko 2, co tłumaczy obserwowane w naturze zjawisko częstszej rewersji wirusów typu 2 i 3 do form zjadliwych niż typu 1.

19.5.5. Bezpieczeństwo szczepień ochronnych
Bezpieczeństwo szczepionki zależy przede wszystkim od rodzaju antygenu użytego do jej produkcji, adiuwantów i środków konserwujących oraz pozostałości procesu technologicznego. W świetle zmniejszonej zachorowalności poważne odczyny poszczepienne są szeroko komentowane przez media i nagłaśniane przez przeciwników szczepień jako argument przemawiający za ich zaniechaniem (ryc. 19.26).

Łagodne działania niepożądane w miejscu podania szczepionki są akceptowalne, jednak uogólnione reakcje lub odległe następstwa są powodem do kwestionowania zasadności szczepień. W każdym kraju prowadzącym program szczepień ochronnych istnieją systemy gromadzenia i przetwarzania informacji na temat niepożądanych odczynów poszczepiennych, a osoby odpowiedzialne za realizację szczepień są zobowiązane do ich monitorowania i zgłaszania do organów nadzoru. Hipotetyczne i potwierdzone działania niepożądane szczepień przedstawiono w tabeli 19.7.
Działania niepożądane mogą być również wywołane przez adiuwanty lub substancje konserwujące zawarte w szczepionkach. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia szczepionki powinny być wolne zarówno od związków glinu jako adiuwantów, jak i związków rtęci (tiomersal zawierający 49,6% rtęci) czy fenolu jako konserwantów. Przeprowadzone analizy wykazały, że w niektórych przypadkach sumaryczna dawka rtęci zawartych w szczepionkach stosowanych w pierwszym roku życia przekraczała dopuszczalne normy, a w badaniach eksperymentalnych tiomersal wykazywał silne działanie nefrotoksyczne i neurotoksyczne u zwierząt laboratoryjnych. Mimo że nie potwierdzono działań niepożądanych tiomersalu w populacji ludzkiej, związek ten nie jest stosowany w nowych szczepionkach, a ze starych powinien być wyeliminowany.

 

TO WSZYSTKO Z POWYŻSZYCH PODRĘCZNIKÓW

Podręczniki medyczne o szczepionkach