2 komentarze

1. 

   admin dnia 24 listopada 2018 o godz. 23:32

    

   Paradygmat Lalonde’a, Światowa Organizacja Zdrowia I Nowe Zdrowie Publiczne – Mirosław J. Wysocki*, Maria Miller**

   * Studium Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny Kierownik: Mirosław J. Wysocki ** Zakład Promocji Zdrowia Państwowego Zakładu Higieny Kierownik: Maria Miller

   Autorzy artykułu przestawili proces powstawania i ewolucji pojęcia Nowe­go Zdrowia Publicznego przy założeniu, że fundamentalne znaczenie w tym procesie miała opublikowana w r. 1974 koncepcja obszarów zdrowia Marca Lalonde’a a następnie sformułowanie strategii WHO „Zdrowie dla wszyst­kich”, opublikowanie Karty Ottawskiej oraz zdefiniowanie podstawowych funkcji zdrowia publicznego i dotyczące polityki zdrowotnej koncepcje G. H. Bruntland. Autorzy proponują roboczą definicję Nowego Zdrowia Publiczne­go, która jest modyfikacją definicji J. Nosko.

   Nowe Zdrowie Publiczne to hasło coraz częściej używane przez polityków i menadże­rów zdrowia, ale rzadko zdarza się by było ono przywoływane z pełnym zrozumieniem tre­ści i historycznych zaszłości, które kryją się za tym pojęciem. Celem pracy jest opis kształ­towania się pojęcia Nowego Zdrowia Publicznego oraz roli ważniejszych wydarzeń z za­kresu polityki zdrowotnej, które znacząco wpłynęły na ten proces.

   W roku 1920 C. E. A. Winslow, profesor zdrowia publicznego na Uniwersytecie Yale w New Haven sformułował następującą definicję dziedziny, którą się zajmował:

   „Zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promocji zdro­wia przez zorganizowane wysiłki społeczeństwa wyrażające się w działaniach na rzecz hi­gieny środowiska, zwalczania chorób zakaźnych, nauczania zasad higieny indywidualnej, organizację służb medycznych i pielęgniarskich ukierunkowanych na wczesne rozpozna­wanie chorób i skuteczne zapobieganie ich rozwojowi, oraz utrwalanie mechanizmów spo­łecznych zapewniających każdemu poziom bytowania umożliwiający utrzymanie zdrowia i długotrwałe życie” (1).

   Definicja Winslowa, podsumowująca podstawowe działania zdrowia publicznego i pod­kreślająca wpływ mechanizmów społecznych na kształtowanie się sytuacji zdrowotnej lud­ności, miała w momencie powstania walor nowoczesności i spełniała dobrze swoją rolę aż do początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy rozpoczął się proces powstawania po­jęcia Nowego Zdrowia Publicznego.

   Wydaje się, że fundamentalne znaczenie dla powstania i ewolucji pojęcia Nowego Zdrowia Publicznego miała koncepcja obszarów zdrowia autorstwa Marca Lalonde’a, ów­czesnego ministra zdrowia Kanady opublikowana w roku 1974 w raporcie „New Perspec­tives on the Health of Canadians” (2). Kolejne wydarzenia z zakresu polityki zdrowotnej, które przyczyniły się do kształtowania tego pojęcia to sformułowana przez Światową Or­ganizację Zdrowia w latach 1977 – 79 strategia „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000″ (3, 4, 5), Karta Ottawska będąca wynikiem Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w r. 1986 (6) oraz zdefiniowanie przez WHO w latach dziewięćdziesiątych XX wieku tzw. podstawowych funkcji zdrowia publicznego (7). Ważne znaczenie dla rozumienia idei No­wego Zdrowia Publicznego miały też koncepcje Gro Harlem Bruntland z końca lat 90- tych, kiedy zajmowała ona stanowisko Dyrektora Generalnego WHO (8).

   KONCEPCJA OBSZARÓW ZDROWIA LALONDE’A

   W końcu lat sześćdziesiątych XX wieku we wszystkich stanach Kanady został etapowo wdrożony jednolity i częściowo finansowany przez rząd federalny, system powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Wiązało się to z gwałtownym wzrostem kosztów opieki zdro­wotnej. Aby zbadać przyczyny tego zjawiska i zalecić odpowiednie kroki, powołano skła­dający się z przedstawicieli rządu federalnego i administracji stanowych Komitet ds. Kosz­tów Służby Zdrowia. Komitet ten w swoim raporcie wskazał na konieczność redukcji licz­by łóżek szpitalnych z równoczesnym tworzeniem alternatywnych ale tańszych form opie­ki medycznej, takich jak opieka domowa i opieka nad przewlekle chorymi (1).

   Raport Marca Lalonde’a został opublikowany w roku 1974. Raport ten zainicjował no­wą erę postrzegania zdrowia publicznego proponując szersze rozumienie zdrowia jako sta­nu, który nie może być osiągalny dla większości populacji tylko przez koncentrację fundu­szy dla poszerzania infrastruktury i świadczeń medycyny naprawczej. Punktem wyjścia dla koncepcji obszarów zdrowia Marca Lalonde’a była następująca definicja zdrowia:

   „Zdro­wie jest wynikiem działania czynników związanych z dziedziczeniem genetycznym, środo­wiskiem, stylem życia i opieką medyczną. Promocja zdrowego stylu życia może wpłynąć na poprawę stanu zdrowia i ograniczyć zapotrzebowanie na opiekę medyczną”.

   Lalonde wyróżnił następujące grupy czynników mających wpływ na stan zdrowia ludno­ści, czyli obszary zdrowia: obszar biologii i genetyki, zachowań i stylu życia, środowiskowy (czynniki ekonomiczne, społeczne, kulturowe i fizyczne) oraz obszar organizacji systemu ochrony zdrowia.

   Warto zwrócić uwagę na fakt, że koncepcja Lalonde’a podsumowująca wcześniejsze po­glądy wielu polityków i badaczy powstała jako idea specyficzna dla polityki zdrowotnej. La­londe traktował ją jako narzędzie służące analizie problemów zdrowotnych i określaniu po­trzeb zdrowotnych oraz sposobom ich zaspokajania (9). Podkreślić należy natomiast, że w przeciwieństwie do autorów późniejszych opracowań wykorzystywanych na ogół dla celów politycznych, Lalonde w swoim raporcie nie usiłował kwantyfikować wpływu poszczególnych grup czynników na stan zdrowia ludności. Jedyny wyjątek stanowiła tam analiza umieralno­ści z powodu wypadków drogowych prowadząca do wniosku, że może zależeć ona w 75% od zachowań, w 20% od czynników środowiskowych i w 5% od systemu ochrony zdrowia.

   Wywodząca się prawdopodobnie z koncepcji Lalonde’a próba oszacowania procento­wego wpływu czynników określanych jako biologiczne, środowiskowe, związane ze stylem życia oraz z działaniem systemu ochrony zdrowia została przedstawiona w r. 1995 przez B. Badurę (10). Szacował on, że czynniki te wpływają na umieralność z powodu chorób ukła­du krążenia odpowiednio w wymiarze 25% (biologia), 9% (środowisko), 54% (styl życia) i 12% (ochrona zdrowia). W przypadku nowotworów odsetki te wynosiły odpowiednio 29, 24, 37 i 10, a w umieralności ogólnej 20, 20, 50 i 10. Autorzy Narodowego Programu Zdro­wia (1996 – 2005) w Polsce wyrazili opinię, że stan zdrowia człowieka zależy w 50-60% od stylu życia, w ok. 20% od czynników środowiskowych, w ok. 20% od czynników genetycz­nych i w pozostałej części od służby zdrowia „która może rozwiązać 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa” (11).

   Powyższe przykłady wskazują, jak podkreślał C. W. Włodarczyk (9), że koncepcja La­londe’a inspirowała zarówno przedsięwzięcia badawcze mające na celu „oszacowanie wiel­kości wpływu czynników, uplasowanych w różnych polach, na stan zdrowia populacji” jak i zawartość dokumentów wykorzystywanych w debatach o polityce zdrowotnej.

   STRATEGIA WHO „ZDROWIE DLA WSZYSTKICH”

   W maju 1977 r. Światowe Zgromadzenie Zdrowia przyjęło rezolucję WHO wskazują­cą, że głównym celem ŚOZ i jej państw członkowskich w najbliższych dekadach powinno być uzyskanie przez wszystkich obywateli świata takiego poziomu zdrowia, który umożli­wiłby im prowadzenie ekonomicznie i społecznie produktywnego życia (willpermit them to live a socially and economically productive life).

   Czynnikiem, który zadecydował o podjęciu przez ŚOZ i rządy państw członkowskich prac nad kompleksem zamierzeń i programów, który nazwano strategią „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000″ była świadomość narastania poważnych problemów zdrowot­nych i społeczno-ekonomicznych oraz nieadekwatności dotychczasowych modeli i syste­mów ochrony zdrowia.

   Zasadnicze znaczenie dla dalszych losów strategii miała międzynarodowa konferencja w Ałma-Acie w r. 1978, gdzie przedstawiciele państw członkowskich ŚOZ i wielu organi­zacji oraz stowarzyszeń medycznych uzgodnili, że kluczową sprawą dla realizacji strategii jest rozwój i doskonalenie podstawowej opieki zdrowotnej (3). W roku 1979 Światowe Zgromadzenie Zdrowia WHO zaakceptowało jako programowy dokument Globalną Stra­tegię Osiągnięcia Zdrowia dla Wszystkich do roku 2000 (4).

   Te działania ŚOZ oraz rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z listopada 1977 r. określająca zdrowie jako jeden z zasadniczych elementów rozwoju ludz­kości stworzyły podstawę i dały impuls do wielu globalnych, regionalnych i krajowych przedsięwzięć realizowanych pod hasłem „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000″ (Health for All by the Year 2000 – skrótowo HFA 2000).

   Strategia HFA 2000 stanowiła kompleksowy program WHO i państw członkowskich, którego główne kierunki były następujące:

   • propagowanie i upowszechnianie stylu życia i zachowań sprzyjających zdrowiu;
   • zmniejszenie częstości występowania chorób i zaburzeń zdrowia, którym można zapo­biegać przez obniżanie poziomu czynników ryzyka i ochronę środowiska;
   • zapewnienie (podstawowej) opieki zdrowotnej, która byłaby odpowiednia do potrzeb, dostępna i akceptowana przez wszystkich.

   Stopień wdrożenia strategii, mierzony za pomocą specjalnie do tego celu zaplanowa­nych wskaźników poddany był w latach 1983 – 1996 ocenie rządów i ministerstw zdrowia. Ocena ta opierała się na wynikach prowadzonych trzykrotnie w tym okresie tzw. monitoringów (1983, 1988 i 1994) oraz trzykrotnych przedsięwzięć ewaluacyjnych (1985, 1991, 1997) (12).

   W ewaluacji i monitorowaniu wdrażania strategii HFA 2000 przez państwa poszczegól­nych regionów WHO posługiwano się w latach osiemdziesiątych dwunastoma globalnym wskaźnikami i odpowiadającymi im celami HFA, które dotyczyły zdrowia publicznego, ekonomicznych i politycznych aspektów funkcjonowania systemu ochrony zdrowia oraz obejmowały główne charakterystyki sytuacji zdrowotnej i demograficznej (13). Wskaźniki te miały też określać działanie szeroko rozumianej podstawowej opieki zdrowotnej. W państwach regionu europejskiego bardzo poszerzona strategia HFA stała się na wiele lat dokumentem determinującym politykę zdrowotną i określającym działania w zakresie zdrowia publicznego.

   Głównym osiągnięciem HFA realizowanej przez rządy i ministerstwa zdrowia było zbu­dowanie podstawowej opieki zdrowotnej w krajach rozwijających się i rozpoczęcie wdra­żania programów z zakresu zdrowia publicznego. Periodyczne przedsięwzięcia monitorin­gowe i ewaluacyjne stwarzały okazje do obserwacji zmian struktury i działania systemów ochrony zdrowia oraz ewolucji sytuacji zdrowotnej w tych krajach, co umożliwiało racjo­nalne planowanie i hierarchizację działań na rzecz zdrowia (14).

   Z drugiej strony, po pierwszym charakteryzującym się entuzjazmem okresie wdrażania strategii, który zakończył się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, HFA stawała się stopniowo przedsięwzięciem rutynowym. Ostatnia ewaluacja, w roku 1997, przeprowa­dzona została w dużym stopniu przez ekspertów WHO, bez większego zaangażowania kra­jów i rządów.

   Przejęcie władzy w Genewie przez ekipę Gro Harlem Bruntland w r. 1998 oznaczało faktyczny koniec poparcia centrali WHO dla kontynuacji strategii „Zdrowie dla wszyst­kich”, pomimo przyjęcia przez Światowe Zgromadzenie Zdrowia w maju 1998 deklaracji akceptującej działania na rzecz „Zdrowia dla wszystkich w 21-szym wieku” i zaawansowa­nych działań przygotowawczych (15). Spośród regionów WHO dyktatowi temu nie podda­ło się w największym stopniu Biuro Regionalne WHO w Kopenhadze obejmujące swoim zasięgiem 51 państw regionu europejskiego. W regionie tym dokumentem determinują­cym działania WHO i rządów państw członkowskich pozostało „Zdrowie 21 – Zdrowie dla Wszystkich w XXI wieku” (16). Europejskie „Zdrowie 21″ sformułowało 21 zadań, które w znacznym i poszerzonym zakresie odpowiadały opisanym w dalszej części tego artykułu podstawowym funkcjom zdrowia publicznego.

   Warto podkreślić, że w dniu 21 lipca 2003 nowym Dyrektorem Generalnym WHO zo­stał pochodzący z Korei Południowej dr Lee Yong-wok, który w programowym przemó­wieniu do pracowników organizacji zapowiedział powrót to idei i celów strategii HFA (17).

   KARTA OTTAWSKA

   W listopadzie 1986 roku odbyła się w Ottawie pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia, która zakończyła się opublikowaniem tzw. Karty Ottawskiej (6). Uczestnicy tego spotkania, nawiązując do Strategii HFA podkreślili, że wyniki konferen­cji są ich udziałem w ruchu na rzecz Nowego Zdrowia Publicznego, którego jednym z pod­stawowych elementów powinna być promocja zdrowia.

   Karta Ottawska precyzowała podstawowe uwarunkowania zdrowia; wskazywała kieru­nek działań promocji zdrowia oraz metody ich realizacji. Jako warunki podstawowe dla osiągnięcia zdrowia wskazano: zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, dostęp do edukacji, zaopatrzenie w wodę i żywność, zabezpieczenie środków do życia, utrzymanie stabilnego ekosystemu oraz zagwarantowanie sprawiedliwości i równości społecznej.

   Kierunkami działań rekomendowanymi jako podstawowe w utrzymaniu pożądanych standardów zdrowia były: tworzenie i ochrona warunków niezbędnych do utrzymania zdrowia, umożliwianie działań niezbędnych dla rozwijania potencjału zdrowotnego oraz pośredniczenie w godzeniu różnych interesów w imię nadrzędnego interesu jakim jest ochrona zdrowia.

   Podkreślano, iż możliwość realizacji wskazanych kierunków wymaga: budowania poli­tyki zdrowia publicznego, tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu, wzmacniania dzia­łań społeczności lokalnych, rozwijania umiejętności indywidualnych oraz reorientacji świadczeń zdrowotnych.

   Wymóg wielosektorowości wynikający z zapisów Karty Ottawskiej jest akceptowany i wzmacniany dorobkiem wszystkich kolejnych Kongresów Promocji Zdrowia, które odby­wały się w latach 1989, 1997, 1999 i 2000.

   PODSTAWOWE FUNKCJE ZDROWIA PUBLICZNEGO

   W połowie lat dziewięćdziesiątych XX. wieku grupa ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia, w związku z sytuacją w podlegających demokratycznym przemianom państwach centralnej i wschodniej Europy, opracowała koncepcję podstawowych działań w zakresie zdrowia publicznego (essentialpublic health functions) (7). Uważano, że funkcje te powin­ny zostać utrzymane w programach rządowych jako działania na rzecz zdrowia ludności, za którego finansowanie i zapewnienie niezbędnych sił i środków odpowiada państwo.

   Odpowiedz
   • 

     admin dnia 24 listopada 2018 o godz. 23:38

     W roku 1997 na zlecenie roboczej grupy WHO opracowującej strategię „Zdrowie dla wszystkich w 21 wieku”, przeprowadzono metodą delficką badanie, które objęło 145 eks­pertów i menadżerów zdrowia publicznego z 67 krajów i którego celem było opracowanie listy podstawowych działań w tym zakresie. Poniżej przedstawiono listę działań, która po­wstała na podstawie wyników tego badania:

     1. Zapobieganie, aktywne monitorowanie i zwalczanie chorób zakaźnych oraz ważnych społecznie chorób niezakaźnych;
     2. Monitorowanie sytuacji zdrowotnej (zbieranie i wykorzystywanie podstawowych infor­macji o stanie zdrowia ludności);
     3. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna;
     4. Medycyna pracy;
     5. Ochrona środowiska;
     6. Legislacja dotycząca obszaru zdrowia publicznego;
     7. Zarządzanie zdrowiem publicznym i badania naukowe w zakresie zdrowia publicznego;
     8. Funkcjonowanie niezbędnych służb zdrowia publicznego;
     9. Opieka zdrowotna dla grup wysokiego ryzyka i osób specjalnej troski.

     W lipcu 1998 funkcję dyrektora generalnego Światowej Organizacji Zdrowia objęła by­ła premier Norwegii dr G. H. Bruntland, która w wystąpieniach w latach 1998 i 1999 przedstawiała swoją wizję WHO, uprzednio stroniącej od wikłania się w politykę między­narodową, jako organizacji o charakterze politycznym. Stwierdziła ona, że działalność na rzecz zdrowia musi mieć wymiar polityczny a racjonalne inwestowanie w zdrowie ma moc­ne podstawy ekonomiczne i jest narzędziem walki z ubóstwem. Bruntland uważała, że zdrowie publiczne musi mieć wiodącą rolę w rozwoju ludności świata, a polityka zdrowot­na powinna być oparta na możliwie pełnych i wiarygodnych danych. Podkreślała też pod­stawowe znaczenie równości w zdrowiu czyli powszechnego i równego dostępu ludzi do dobrej jakościowo opieki zdrowotnej. Uważała też, że konieczna jest koncentracja sił i środków na wybranych obszarach zdrowia publicznego takich jak: palenie tytoniu, ważne społecznie choroby niezakaźne, zakażenie HIV/AIDS, malaria, gruźlica oraz eradykacja polio (8).

     CZYM JEST NOWE ZDROWIE PUBLICZNE

     Próbę zdefiniowania tego pojęcia podjęli w r. 2000 T. H. Tulchinsky i T. A. Varaviko- va w książce „The new public health” (1). Nowe zdrowie publiczne (NZP) jest według tych autorów „Całościowym podejściem do ochrony oraz promowania zdrowia jednostki i spo­łeczeństwa, opartym na wyważonym działaniu służb sanitarnych, środowiskowych, promo­cji zdrowia, oraz ukierunkowanych na społeczeństwo działań zapobiegawczych, skoordy­nowanych z szeroką gamą świadczeń leczniczych, rehabilitacyjnych oraz związanych z dłu­goterminową opieką medyczną. NZP wymaga zorganizowanych programów rządu central­nego oraz samorządów regionalnych i lokalnych. Celem tych programów powinno być kre­owanie sprzyjających zdrowiu warunków społecznych, środowiskowych oraz związanych z żywieniem i żywnością. Warunkami sprawnego wdrażania NZP jest treść, jakość, organi­zacja i dobre zarządzanie odpowiednimi służbami.

     NZP może funkcjonować zarówno w strukturach zarządzanych centralnie jak i zdecen­tralizowanych. W obu przypadkach funkcjonowanie to wymaga jednak ściśle określonych celów ogólnych i jasno zdefiniowanych zadań szczegółowych. NZP promuje zdrowie w wielu płaszczyznach. Działania te powinny obejmować wszystkie szczeble rządu i mini­sterstw; dotyczą też grup i środowisk akademickich, zawodowych, chroniących interesy konsumenta; prywatnych i publicznych przedsiębiorstw; organizacji i struktur ubezpiecze­niowych, farmaceutycznych, medycznych oraz związanych z rolnictwem, żywnością i żywie­niem a także z mediami, rozrywką, sportem oraz tworzeniem i przestrzeganiem prawa.

     NZP oparte jest na odpowiedzialności za stan zdrowia określonej populacji, w której system finansowania sprzyja osiąganiu postawionych zadań poprzez skuteczne i racjonal­ne zarządzanie oraz ekonomiczne wykorzystanie zasobów ludzkich, finansowych i innych. Wymaga to stałego monitorowania epidemiologicznych, ekonomicznych i społecznych wskaźników sytuacji zdrowotnej jako integralnej części procesu zarządzania, ewaluacji i planowania w celu osiągnięcia poprawy stanu zdrowia ludności.

     NZP może dostarczyć wzorca modelowych działań na rzecz zdrowia ludności w krajach rozwiniętych i rozwijających się jak też w krajach w okresie przejściowym, takich jak kraje Europy Wschodniej i Centralnej. Państwa te, które znajdując się w różnych stadiach ekono­micznego, epidemiologicznego, społeczno-politycznego rozwoju, czynią wysiłki w celu za­pewnienia swoim narodom odpowiedniego stanu zdrowia, przy ograniczonych środkach”.

     Bardzo pojemna definicja NZP autorstwa Tulchinskiego i Varavikowej kładzie nacisk na wielowymiarowość strategii i działań, podkreślając aspekty związane z zarządzaniem i promocją zdrowia. Jest chyba jednak zbyt obszerna do celów praktycznego posługiwania się nią. Dlatego autorzy niniejszego opracowania proponują poniżej swoją modyfikację pochodzącej z 2001 r. definicji zdrowia publicznego autorstwa J. Nosko (18):

     „Nowe zdrowie publiczne (NZP) jest nauką i kompleksowym postępowaniem zmierza­jącym do zachowania i umacniania zdrowia ludności w wymiarze makrospołecznym i lo­kalnym. Podstawą tego postępowania jest naukowe rozpoznawanie zdrowia i potrzeb zdrowotnych zbiorowości oraz inicjowanie i organizowanie skoordynowanych wysiłków in­stytucji rządowych, samorządowych i pozarządowych w celu osiągania pożądanych stan­dardów zdrowia. Cel ten uzyskuje się poprzez wdrażanie podstawowych funkcji zdrowia publicznego a zwłaszcza przez kształtowanie nawyków zdrowego stylu życia, realizację programów promocji zdrowia, zapobieganie zakaźnym i niezakaźnym chorobom o znacze­niu społecznym, kontrolę czynników ekologicznych, tworzenie sprzyjających zdrowiu wa­runków społeczno-ekonomicznych oraz zapewnienie powszechnego i równego dostępu do opieki medycznej”.

     Powyższa definicja jest jedynie roboczą propozycją, a jej przedstawienie ma służyć wy­wołaniu dyskusji o miejscu Nowego Zdrowia Publicznego w polityce zdrowotnej naszego państwa.

     Idee Nowego Zdrowia Publicznego są w znacznym stopniu realizowane przez Unię Eu­ropejską, czego wyrazem jest opublikowany ostatnio program, który obejmuje okres od 2003 do 2008 roku oraz dokładny plan działania w tym zakresie na rok 2003 (19). Program ten adresowany jest zarówno do państw należących do wspólnoty jak i do krajów, które w roku 2004 zostaną zapewne jej członkami.

     MJ Wysocki, M Miller

     PIŚMIENNICTWO:

     1. Tulchinsky TH, Varavikova EA. The new public health, Acadamic Press, New York, 2000.
     2. Lalonde M. A New Perspective on the Health of Canadians; A Working Document; Information Canada, Ottawa, 1974.
     3. World Health Organization: Alma-Ata 1978, Primary Health Care, WHO, Geneva, 1978.
     4. World Health Organization: Global strategy for Health for All by the Year 2000, WHO, Gene­va, 1981 (Health for All Series No 3).
     5. Wysocki M, Opolski J. „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000″ – strategia Światowej Organizacji Zdrowia i jej wpływ na politykę zdrowotną w Polsce; Polski Tygodnik Lekarski, 1989,65,27-9.
     6. Ottawa Charter for Health Promotion; Health Promotion, 1987,1,382-384.
     7. Bettcher DW, Sapirie S, Goon EHT. Essential public health functions: results of the internatio­nal Delphi study; World Hlth. Stat. Quart. 1998,51,44-54.
     8. Bruntland GH. Przemówienia, 1998, 1999.; strona internetowa WHO (who. int).
     9. Włodarczyk CW. Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym; Vesalius, Kraków, 1996.
     10. Badura B. „What is and What Determines Health” w książce „Scientific Foundations for Public Health Policy in Europe”, Eds.: Laaser U., de Leeuw E., Stock Ch., Juventa Verlag, Munchen, 1995.
     11. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej: Narodowy Program Zdrowia 1996 – 2005, MZiOS, Warszawa, 1996.
     12. Wysocki MJ, Krishnamurthi CR, Orzeszyna S. Monitoring the progress of Health for All Strate­gies: the situation in South – East Asia; World Hlth. Stat. Quart. 1990,43,16-24.
     13. World Health Organization: Development of indicators for monitoring progress towards Health for All by the Year 2000; Geneva, WHO, 1981 (Health for All Series No 4).
     14. World Health Organization: Evaluation of the implementation of the global strategy fo Health for All by 2000; WHO, Geneva, 1998.
     15. Visschedijk J, Simeant S. Targets for Health for All in the 21^st century; World Hlth. Stat. Quart. 1998,51,56-67.
     16. WHO: Health 21; The Health for All; Policy Framework for the WHO European Region – 21 Tragets for 21^st Century; WHO, Copenhagen, 1998.
     17. Lee Yong-wok. Address to WHO staff (21 July 2003); strona internetowa WHO (who.int).
     18. Nosko J. O potrzebie ustawy o zdrowiu publicznym; Zdr Publ 2001,111,75-80.
     19. Programme of Community action in the field of public health (2003 – 2008). Work Plan 2003. Of­ficial Journal of European Union, 2003,C 62,46,21-35.

     Odpowiedz